Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΚΡΟΖΩΙΑ

Της Γεωργίας Μεγαρίτη, Μοριακή διατροφολόγος BSc, MSc, σύμβουλος ευζωίας

Η μακροζωία είναι μια περίπλοκη και πολύπλευρη έννοια που επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, όπως η τοποθεσία, το φύλο, η γενετική, ο τρόπος ζωής, το περιβάλλον και η κοινωνικοοικονομική κατάσταση. Μια κρίσιμη πτυχή της προώθησης της μακροζωίας είναι η βελτίωση της συνολικής υγείας, η οποία είναι επίσης ο πρωταρχικός στόχος της επιστήμης. Δεδομένου ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν φτάνουν στη μέγιστη διάρκεια ζωής λόγω ασθένειας και κανείς δεν θέλει να περάσει τα τελευταία του χρόνια με κακή υγεία, είναι επιτακτική ανάγκη να εστιάσουμε στη βελτίωση του προσδόκιμου υγιούς ζωής.

Στο τεύχος Υγεία και Ευεξία Σεπτεμβρίου Οκτωβρίου έχουμε την τιμή να φιλοξενούμε έναν καταξιωμένο επιστήμονα που έχει αφιερώσει την ζωή του στην αναζήτησή της αιώνιας ζωής. 

Ο Δρ. Στάθης Γκόνος είναι Γενικός Διευθυντής του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ. Είναι πτυχιούχος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Διδάκτωρ Βιοχημείας του Πανεπιστημίου Γλασκώβης (Βρετανία), Docent στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Όρεμπρο (Σουηδία).

Διετέλεσε Ερευνητής στο Αντικαρκινικό Ινστιτούτο Ludwig/University College του Λονδίνου και Διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/Ι.Χ.Β. Τα ερευνητικά ενδιαφέροντα του εστιάζουν στα γενετικά και περιβαλλοντικά αίτια της γήρανσης και της μακροβιότητας.

Έχει δημοσιεύσει περισσότερες από 150 ερευνητικές εργασίες σε διακεκριμένες διεθνείς επιστημονικές επιθεωρήσεις και μονογραφές βιβλίων και είναι κάτοχος παγκοσμίων Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας από τα οποία έχουν προκύψει καινοτόμα αντιγηραντικά προϊόντα. Έχει προσκληθεί να δώσει διαλέξεις σε 110 διεθνή συνέδρια (UNESCO, Ευρωκοινοβούλιο κ.α.), συνδιοργανώνει τα ετήσια συνέδρια “Μοριακής Βιολογίας” στις Σπέτσες τα οποία έχουν τιμήσει με την παρουσία τους πολλοί Νομπελίστες και έχει διοργανώσει, μεταξύ άλλων, το 2ο Ευρωπαϊκό και το 12ο Παγκόσμιο Συνέδριο “Βιοϊατρικής Γήρανσης”.

Έχει διατελέσει “Εμπειρογνώμων” της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη “Μελέτη της ανάπτυξης του ανθρώπου και της διαδικασίας της γήρανσης”, Αναπληρωτής Εθνικός Αντιπρόσωπος της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση στη “Γονιδιωματική και Βιοτεχνολογία για την Υγεία”, καθώς και μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της “International Union of Biochemistry and Molecular Biology”.

Είναι Αρχισυντάκτης των επιθεωρήσεων “Mechanisms of Ageing & Development” και “IUBMB Life” και μέλος της Συντακτικής Επιτροπής των επιθεωρήσεων “Experimental Gerontology”, “Gerontology”, “Ageing Research Reviews”, “Free Radicals Research”, “Redox Biology”, “Free Radical in Biology and Medicine”, “Antioxidants” και “Advances in Redox Research”. Στην χώρα μας αρθρογραφεί τακτικά στον ημερήσιο τύπο και άρθρο του επιλέχθηκε από την επιτροπή των Πανελλαδικών Εξετάσεων του Υπουργείου Παιδείας και αποτέλεσε το θέμα στις εξετάσεις της Νεοελληνικής Γλώσσας.

Κύριε Γκόνο σας καλωσορίζουμε με ένα αρκετά ενδιαφέρον και επίκαιρο πια θέμα, την μακροζωία. Πριν αρχίσουμε να μιλάμε για αυτό, θα θέλαμε να σας ρωτήσουμε πώς ξεκίνησε η ενασχόλησή σας και το επιστημονικό σας ενδιαφέρον γύρω από την γήρανση;  

Καλησπέρα σας, και ευχαριστώ πολύ για την όμορφη συνέντευξη. Ξεκίνησα την επιστημονική πορεία σπουδάζοντας φαρμακευτική στο πανεπιστήμιο Αθηνών, στη συνέχεια απέκτησα διδακτορικό βιοχημείας και γενετικής στο πανεπιστήμιο Γλασκώβης στη Μεγάλη Βρετανία, εργάστηκα ως ερευνητής στο Αντικαρκινικό Ινστιτούτο Ludwig/University College του Λονδίνου και Διευθυντής στο εργαστήριο γήρανσης στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/Ι.Χ.Β για πολλά χρόνια και εδώ και δύο χρόνια διευθύνω το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ . Ερευνητικά ασχολούμαι με τα γενετικά και περιβαλλοντικά αίτια της γήρανσης και της μακροβιότητας στον άνθρωπο ακριβώς στοχεύοντας να βρούμε το τι αλλοιώνονται προϊόν της ηλικίας και πώς μπορούμε να ανατρέψουμε αυτό το φαινόμενο.

Ασχολούμαι με τη γήρανση από το καιρό που ήμουν ερευνητής στο Λονδίνο, τότε ακριβώς με ενδιέφερε να αντιληφθώ το τι εστί ζωή , το γιατί οι οργανισμοί πεθαίνουν, και κατά πόσο αυτή η διαδικασία είναι μια γενετικά ρυθμιζόμενη διαδικασία ή τελικά ένα τυχαίο γεγονός, ίσως μια συσσώρευση φθοράς με το χρόνο. ‘Αρα, φιλοσοφικά ερωτήματα με ώθησαν να χρησιμοποιήσω μια πειραματική επιστήμη για να καταλάβω κάποιες από τις πολλές απαντήσεις του ανθρώπου.

Κύριε Γκόνο τελικά υπάρχει κάποιο επιστημονικό μυστικό που να αφορά τη γήρανση και οι επιστήμονες δεν μας λέτε;

Το μεγάλο μυστικό είναι ότι δεν υπάρχει μυστικό. Και θα έλεγα ότι η απαρχή των επιστημών, αν θέλετε είναι η εποχή που οι Ίωνες φιλόσοφοι ταξιδεύουν στην Αίγυπτο, αναφέρομαι περί τα δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν από εμάς, και εκεί πέρα ακριβώς, το Αιγυπτιακό ιερατείο, τα μυστικά, η γνώση ήταν επτασφράγιστα μέσα στους ιερείς, αυτό λοιπόν που έκαναν οι Ίωνες φιλόσοφοι ήταν ότι κοινοποιούσαν την επιστήμη και όπως είπα και νωρίτερα για να καταλάβουν τα φυσικά φαινόμενα. Η επιστήμη εξορισμού είναι η παρατήρηση της φύσης και η κοινοποίηση των όποιων αποτελεσμάτων σε όλο τον κόσμο. Και αν θέλετε ακριβώς όλος ο Δυτικός πολιτισμός εξελίχθηκε σε αυτό το πλαίσιο, διότι αρχίζανε εκ γενομένης των Ιώνων φιλοσόφων, ο Αναξίμανδρος , Αναξαγόρας και πρωτίστως ο Θαλής και πολλοί άλλοι μετά από αυτούς, κοινοποίησαν τα ευρήματά τους στον υπόλοιπο κόσμο, και ακριβώς αυτό είναι το στοιχείο της επιστήμης. Όταν τα αποτελέσματα κοινοποιούνται σε όλο το κόσμο, κάποιοι άλλοι μετά από εμάς θα έρθουν να τα εξελίξουν. 

Ο κόσμος έχει προσδοκίες για μελλοντικές ανακαλύψεις; Ποιο είναι το κοινό λάθος που κάνουν οι περισσότεροι στην διάρκεια της ζωής τους;

Όπως είπα και νωρίτερα οι συχνότερες προσδοκίες αφορούν το φαίνεσθαι, την εμφάνιση, την επιδερμίδα. Άρα και γι’ αυτό ακριβώς βλέπετε ότι τα περισσότερα αντιγηραντικά σκευάσματα συνήθως είναι καλλυντικά. Όπως είπα, αυτό είναι ένα στοιχείο. Άρα συνήθως αυτά είναι τα ερωτήματα ή οι προσδοκίες, και όπως πάλι νωρίτερα, αυτά τα ερωτήματα αρχίζουν και τίθενται από ανθρώπους που είναι στο δεύτερο μισό της ζωής τους. Και δυστυχώς στην πλειοψηφία είναι γυναίκες, γιατί ζούμε σε μια κοινωνία η οποία έχει συγκεκριμένα κοινωνικά και αν θέλετε σεξιστικά πρότυπα, άρα το κάλλος είναι κάτι το οποίο κοινωνικά ενδιαφέρει περισσότερο το γυναικείο φύλο από το αντρικό.

Είναι λάθος προσέγγιση κατά την γνώμη μου όλα αυτά, διότι όπως είπα η γήρανση αφορά το κάθε μας κύτταρο, αφορά τον κάθε άνθρωπο, και κυρίως θα πρέπει να ενδιαφερόμαστε για την ευζωία μας, και αν ενδιαφερόμαστε για την ευζωία μας θα πετύχουμε και την μακροζωία μας αφότου είμαστε πάρα πολύ νέοι. Το μεγάλο λάθος που γίνεται είναι ότι βλέπουμε συνέχεια ανθρώπους αυτό εγκαταλελειμμένους όπου για αρκετές δεκαετίες δεν πρόσεχαν τον εαυτό τους, σωματικά, πνευματικά και κάποια στιγμή όταν τα σημάδια είναι πλέον εμφανέστατα θέλουν ακριβώς να αντιστρέψουν τη διαδικασία της γήρανσης. Όμως τότε τα πράγματα είναι πολύ πιο δύσκολα να ανατραπούν από το αν αυτοί οι άνθρωποι είχαν προσέξει την υγεία τους σωματική και ψυχική, από το καιρό που ήταν ακόμη νέοι.

Πόσο πιέζεται η επιστημονική κοινότητα και πόσο οι επιστήμονες νιώθουν χρέος να καλύψουν αυτές τις προσδοκίες;

Οι επιστήμονες πιέζονται κυρίως στο να βρούνε ουσίες οι οποίες να έχουν θεαματικά αποτελέσματα κυρίως στην επιδερμίδα και την εξωτερική εμφάνιση.  

Μιλήστε μας την επιστημονική έρευνα στην Ελλάδα. Πόσο έχει ή μπορεί να συμβάλλει στην παγκόσμια έρευνα και ποιες δυσκολίες αντιμετωπίζουν καθημερινά οι Έλληνες ερευνητές;

Η έρευνα στην χώρα εξελίσσεται ταχύτατα, από τον καιρό που ήμουν φοιτητής έως και σήμερα έχει κάνει δραματική θετική πρόοδο. Υπάρχει σαφέστατα μια μεγάλη μάζα ερευνητών και ειδικά το τομέα της γήρανσης, υπάρχουν πολλοί αξιόλογοι ερευνητές σε πάρα πολλά ερευνητικά ιδρύματα κυρίως και πολύ λιγότεροι στα πανεπιστήμια. Αυτό που πάσχει στην Ελλάδα και δεν αφορά μόνο την έρευνα στη γήρανση, αλλά και στο ευρύτερο πεδίο, είναι ότι η χώρα μας δεν επενδύει στην έρευνα, υπάρχει μια φοβερή γραφειοκρατία που δυσχεραίνει την καθημερινότητά μας, δεν είναι αν θέλετε στην νοοτροπία της πολιτείας ακριβώς να χρησιμοποιήσει τη γνώση για να παράσχει νέα εργαλεία. Και πραγματικά είναι μια χαμένη ευκαιρία για τον απλούστατο λόγο, η έρευνα στη γήρανση δίνει έμφαση στη χρήση φυσικών προϊόντων, γιατί τα φυσικά προϊόντα αφού υπάρχουν στη φύση, έχουν πολύ λιγότερες παρενέργειες από τα φάρμακα, και η χώρα μας είναι πάρα πολύ πλούσια, ιδιαιτέρα σε ότι αφορά τη χλωρίδα της, σε φυτά με πολλές δραστικές ουσίες, οι οποίες πραγματικά έχουν τεκμηριωμένη αντιγηραντική δράση και πραγματικά είναι κρίμα που δεν γίνεται μια πιο οργανωμένη προσπάθεια, και από την πολιτεία και από τους ακαδημαϊκούς και ερευνητικούς φορείς, και από τους ιδιωτικούς φορείς, να μεγιστοποιηθεί αυτή η δυνατότητα γιατί πραγματικά σαν χώρα έχουμε μεγάλο πλούτο το οποίο δεν έχουμε εξερευνήσει και αξιοποιήσει στο βαθμό που θα μπορούσαμε να κάνουμε.   

Πριν μερικά χρόνια εσείς και ερευνητική σας ομάδα βραβευτήκατε με παγκόσμιο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Μιλήστε μας την κατάκτηση αυτή.

Η δική μου ομάδα όπως προανέφερα, ξεκίνησε να ασχολείται με τα γενετικά αίτια της γήρανσης, από το καιρό που δούλευα ως ερευνητής στο Λονδίνο, και μάλιστα την εποχή εκείνη ταυτοποιήσαμε τα πρώτα γονίδια τα οποία σχετίζονται με τη γήρανση και αργότερα ερχόμενος στην Ελλάδα, τα χρόνια εκείνα στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, προσπαθήσαμε να ταυτοποιήσουμε το τι κάνουν αυτά τα γονίδια, ποια είναι η λειτουργία τους. Σιγά σιγά αυτό μας οδήγησε στο να ανακαλύψουμε ένα βασικό μηχανισμό του κυττάρου που συμμετέχει στη διαδικασία της γήρανσης. Αυτό είναι ένα ένζυμο, πρωτεάσωμα λέγεται, η ανακάλυψη του οποίου βραβεύτηκε και με βραβείο νόμπελ το 2004, το οποίο φανταστείτε ότι είναι ένα οικολογικό απορριμματοφάγο, ένα βαρέλι δηλαδή, στο οποίο το κύτταρο πετάει κατεστραμμένες πρωτεΐνες, και από την άλλη πλευρά του βαρελιού, βγαίνει λειτουργική πρώτη ύλη, που είναι μικρά πεπτίδια, με καθαρά αμινοξέα. Βρήκαμε ότι αυτό το ένζυμο υπολειτουργεί με τη γήρανση, βρήκαμε ότι αυτό το ένζυμο είναι πολύ πιο λειτουργικό σε υγιείς υπεραιωνόβιους, από άτομα τρίτης ηλικίας, και με βάση αυτή τη πληροφορία δείξαμε ότι όταν το ενεργοποιήσουμε έχουμε σημαντική καθυστέρηση της γήρανσης. Με αυτά τα καθαρά ερευνητικά ευρήματα, στρέψαμε την προσοχή μας σε καθαρές, φυσικές ουσίες, και ταυτοποιήσαμε κάποιες οι οποίες είναι ενεργοποιητές του πρωτεασώματος. Αυτό οδήγησε σε ένα παγκόσμιο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, και στην αξιοποίησή του από μια κορυφαία ελληνική και μια κορυφαία αμερικάνικη εταιρία στο να φτιαχτού τέτοιου είδους φυσικά προϊόντα, καλλυντικά, που ενεργοποιούν αυτό το ένζυμο.

Ποιο είναι το επιστημονικό και ερευνητικό προσκήνιο για το μέλλον; Ποιοι οι στόχοι;

Η σημερινή έρευνα για την αντιγήρανση στοχεύει κυρίως και πρέπει να στοχεύει στην εξατομίκευση. Όλοι μας ξέρουμε ότι ο κάθε άνθρωπος γερνάει με το δικό του ρυθμό. Αυτό δεν χρειάζεται να το πει κανένας ερευνητής, βλέπουμε δίπλα μας δύο ανθρώπους της ίδιας ηλικίας και είναι ακόμη και οπτικά φανερό ότι ο χρόνος έχει κυλήσει με διαφορετικές ταχύτητες. Κάθε άνθρωπος λοιπόν, γερνάει με το δικό του ρυθμό, κάθε όργανο, κάθε ιστός, κάθε κύτταρο, κάθε μόριο μες το κύτταρο γερνάει με το δικό του ρυθμό και αυτό ακριβώς κάνουμε. Αυτό κάνουμε και στο Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ, κάνουμε δηλαδή, τέτοιου είδους εξατομικευμένες αναλύσεις. Μπορεί ο οποιοσδήποτε να δώσει μια μικρή ποσότητα αίματος, σα να έκανε ένα τσεκάπ, και να μελετήσουμε εξειδικευμένα μόρια που συμμετέχουν στη διαδικασία της γήρανσης και να βρούμε το ρυθμό που αυτός ο άνθρωπος γερνάει. Γιατί είναι αυτό σημαντικό; Επειδή πάρα πολλοί παράγοντες συμμετέχουν στη διαδικασία της γήρανσης, πρέπει ο κάθε άνθρωπος να ξέρει ποιοι από αυτούς τους παράγοντες έχουν γηράσκει εντός εισαγωγικών, πιο πολύ από κάποιους άλλους στον ίδιο, και με βάση αυτή την πληροφορία, του παρέχουμε πληροφορίες για τον τρόπο ζωής, τις φυσικές ουσίες που πρέπει να κάνει ούτως ώστε να βελτιώσει αυτούς τους παράγοντες. Και συνήθως συνιστούμε έναν επανέλεγχο μετά από έξι μήνες για να δούμε αν η όποια προσέγγιση ή θεραπεία ακολούθησε πραγματικά τον βοηθάει να καθυστερήσει την γήρανση.

Τελικά η έννοια της μακροζωίας προσεγγίζεται άκρως επιστημονικά ή έχει και μια πιο βαθιά επιστημονική προσέγγιση;   

Καταρχάς ας ορίσουμε τι είναι μακροζωία. Και εδώ θα έλεγα ότι αυτό το οποίο μας ενδιαφέρει είναι το ευζήν και όχι το μακροημερεύει. Αν υπάρχει ευζήν, τότε θα προσθέσουμε και κάποια χρόνια ζωής. Αλλά το να πιάσουμε το ρεκόρ, να κάνουμε ένα νέο ρεκόρ δεν είναι κάτι που ενδιαφέρει την επιστημονική κοινότητα και δεν ενδιαφέρει κανέναν αυτό. Αυτό που κατά την γνώμη μου πρέπει να ενδιαφέρει τον καθένα είναι, όσα χρόνια και να ζήσει κάποιος να ζήσει με υγεία. Και αν ζήσει με υγεία θα κερδίσει και κάποια χρόνια παραπάνω. Αυτή είναι η βιολογική προσέγγιση του φιλοσοφικού ερωτήματος. Όμως ξέρετε, δεν υπάρχει μόνο η βιολογική προσέγγιση, το βρούμε ποια κύτταρα, ποια μόρια αλλά υπάρχει και πάρα πολύ ενδιαφέρον στον ψυχολογικό παράγοντα. Άνθρωποι οι οποίοι είναι χαρούμενοι, αισιόδοξοι, δραστήριοι, άνθρωποι που νιώθουν ευτυχισμένοι με αυτό που κάνουν, άνθρωποι που είναι ερωτευμένοι αν θέλετε, όχι μόνο ουσιαστικά αλλά και μεταφορικά, είναι πολύ νεότεροι από εκείνους που είναι παρατημένοι από τη ζωή. Άρα λοιπόν θα πρέπει να δούμε τον άνθρωπο σαν μια πιο ολιστική οντότητα, δεν είναι μόνο η ύλη μας, είναι και το πνεύμα μας , είναι και η ψυχή μας, είναι η αλληλεπίδραση αυτών των τριών παραγόντων, των τριών πυλώνων που ορίζουν τι εστί άνθρωπος, και η ισορροπία μεταξύ τους είναι αυτό που ουσιαστικά θα μας κρατήσει νέους στη διάθεσή μας. Και όταν είμαστε νέοι στη διάθεσή μας και νέοι στις πράξεις μας και στην καθημερινότητά μας, αυτό θα έχει και συνέπεια και στην βιολογική μας ηλικία που δυστυχώς η έρευνα προς το παρόν αυτά τα εργαλεία έχει και αυτά μπορεί να μελετήσει.

Τελικά πιστεύετε να υπάρξει τρόπος να ελέγξουμε το προσδόκιμο ζωής; Δηλαδή η πρόβλεψη για το πόσα χρόνια θα ζήσει ο καθένας;

Όχι, δεν μπορούμε να ορίσουμε προσδόκιμο ζωής, αλλά όπως είπα το μόνο που μπορούμε να προσδιορίσουμε είναι πόση φθορά έχει συσσωρευτεί με τα χρόνια σε έναν οργανισμό. Αν λοιπόν, μετρήσουμε τη βιολογική ηλικία σε δύο ανθρώπους 50 ετών, που μπορούμε να το κάνουμε πλέον, θα δούμε ότι πολλές φορές η βιολογική ηλικία δεν ταυτίζεται με χρονολογική ηλικία, αυτή που γράφει η ταυτότητά μας. Στο παραπάνω παράδειγμα ο ένας άνθρωπος είναι 50 ετών και έχει βιολογική ηλικία 40 ενώ ο άλλος 60, τότε μπορούμε να έχουμε μια σχετική βεβαιότητα και εικασία ότι πρώτος ζήσει παραπάνω. Το πόσο θα ζήσει δεν το ξέρουμε. Όμως ξέρουμε ότι αυτός ο άνθρωπος τη στιγμή που μετράμε έχει καταφέρει να τρέχει το βιολογικό του ρολόι με μια πιο βέλτιστη ταχύτητα από κάποιον άλλον.