Πως Αντιλαμβάνεται Την Απώλεια Ενός Αγαπημένου Ενα Παιδί;

ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ: Πώς Διαφέρει από αυτό των Ενηλίκων;

Αθηνά Φύτρου

Ψυχολόγος                                       

 Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου στο οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον είναι ένα οδυνηρό γεγονός το οποίο επηρεάζει βαθιά τα παιδιά. Αν θέλαμε να δώσουμε ένα γενικό ορισμό στην έννοια του πένθους, θα λέγαμε  ότι το πένθος ή ο θρήνος είναι το σύνολο των αντιδράσεων που εκδηλώνουν οι άνθρωποι σε ένα γεγονός που αντιλαμβάνονται  ως απώλεια και η διεργασία ή η πορεία που κάνουν αφού χάσουν κάποιον ή κάτι στο οποίο έχουν επενδύσει συναισθηματικά. Λέγοντας απώλεια, δεν εννοούμε μόνο το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου. Απώλεια είναι και το παιχνίδι που χάνει ένα μικρό παιδί ή το διαζύγιο των γονιών του, γεγονότα  που μπορούν να προκαλέσουν τόση θλίψη όσο και η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Στο ερώτημα, λοιπόν, αν και τα παιδιά θρηνούν η απάντηση είναι «ναι».

     Πολλές φορές ο θρήνος των παιδιών παραγνωρίζεται, επειδή διαφέρει από τον τρόπο με τον οποίο θρηνούν οι ενήλικες. Μια βασική διαφορά είναι  ότι τα παιδιά θρηνούν για το πρόσωπο που έχασαν σταδιακά ή όπως λέμε «με δόσεις». Αυτό συμβαίνει γιατί τα παιδιά δεν αντέχουν για μεγάλο διάστημα τα συναισθήματα της θλίψης και της οδύνης που προκαλεί ένας θάνατος. Ως συνέπεια  αυτού,  τη μια στιγμή τα βλέπουμε να είναι θλιμμένα  και την άλλη να παίζουν και να χαίρονται, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αδιαφορούν ή ότι έχουν ξεπεράσει τη λύπη τους για το πρόσωπο που έχασαν. Επίσης,  σε σχέση με τους ενήλικες, τα παιδιά εκδηλώνουν το θρήνο τους κυρίως με έμμεσο τρόπο (μέσα από τις ζωγραφιές,  το παιχνίδι ή τις αλλαγές στη συμπεριφορά τους ) και λιγότερο με λόγια, διότι  η ικανότητα του λόγου στα παιδιά δεν είναι τόσο ανεπτυγμένη.

   Αναφορικά με  την κατανόηση της έννοιας του θανάτου από  τα παιδιά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα παιδιά είναι περισσότερο εξοικειωμένα με τη έννοια του θανάτου  από ό,τι πιστεύουν οι ενήλικες.  Ο  θάνατος υπάρχει μέσα στα παραμύθια, στα παιχνίδια, στην τηλεόραση και στην καθημερινότητά τους. Ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες που αφορούν την κατανόηση του θανάτου είναι η ηλικία. Υπάρχουν πέντε βασικές έννοιες που εμπλέκονται στις αντιλήψεις των παιδιών για το θάνατο: η καθολικότητα του θανάτου, το αμετάκλητου του θανάτου, η παύση των λειτουργιών, η αιτιότητα και κάποια μορφή συνέχισης  της ζωής. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας αντιλαμβάνονται την απουσία ενός σημαντικού προσώπου, αλλά δεν κατανοούν την οριστικότητα του θανάτου. Τα παιδιά σχολικής ηλικίας αντιλαμβάνονται ότι ο θάνατος είναι μη αναστρέψιμο γεγονός (αμετάκλητο),  αλλά  πιστεύουν ότι ο θάνατος είναι κάτι το οποίο συμβαίνει μόνο στους άλλους. Τέλος, οι έφηβοι συνειδητοποιούν ότι όλοι οι άνθρωποι, άρα και οι ίδιοι, είναι θνητοί(καθολικότητα). Επιπλέον, οι έφηβοι είναι σε θέση να δώσουν μεταφυσικές και συμβολικές ερμηνείες στο θάνατο.

     Φυσικά, θα πρέπει να τονίσουμε ότι εκτός από την ηλικία, καθοριστικής σημασίας για την κατανόηση του θανάτου παίζουν και η προσωπικότητα του  παιδιού, η νοητική και συναισθηματική του  ανάπτυξη, το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει  και οι προηγούμενες προσωπικές του εμπειρίες σχέση με το θάνατο και την απώλεια.

     Συνήθεις εκδηλώσεις θρήνου για ένα παιδί είναι  η θλίψη, τα ξεσπάσματα θυμού ή κλάματος (πολλές φορές για ασήμαντο  λόγο), οι αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου και του φαγητού, οι αλλαγές στη συμπεριφορά (απομόνωση, εσωστρέφεια, επιθετικότητα, ριψοκίνδυνη συμπεριφορά), η επιστροφή σε συμπεριφορές προηγούμενων σταδίων ανάπτυξης (πιπίλα, ενούρηση, εξάρτηση από ενήλικες). Οι ενοχές για το θάνατο του αγαπημένου προσώπου, η επίμονη αναζήτηση του ατόμου που πέθανε και οι συνεχείς σκέψεις γύρω από το θάνατο, τα σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχικές διαταραχές, έξαρση αλλεργιών) και η εκδήλωση διαφόρων φοβιών (φόβος αποχωρισμού από τα αγαπημένα πρόσωπα, φόβος για το σκοτάδι) θεωρούνται, επίσης, φυσιολογικές αντιδράσεις που μπορεί να παρουσιάσει ένα παιδί το οποίο θρηνεί.

   Ο θάνατος ενός σημαντικού προσώπου είναι η αρχή μιας δύσκολης για το παιδί περιόδου. Είναι, λοιπόν,  πολύ σημαντικό να υπάρχει η δυνατότητα διαρκούς  υποστήριξης στο παιδί, τόσο από τα μέλη της οικογένειας όσο και από άλλα άτομα που είναι σημαντικά στη ζωή του παιδιού.  Η στήριξη των παιδιών που θρηνούν θα πρέπει να γίνεται με βάση τις ανάγκες τους και οι ανάγκες αυτές συνοψίζονται ως εξής : πρώτον,  θα πρέπει να κατανοήσουν τι ακριβώς συνέβη στο αγαπημένο τους πρόσωπο και γιατί, η δεύτερη ανάγκη που προκύπτει είναι η ανάγκη να εκφράσουν τα συναισθήματα  που  τους προκαλεί η απώλεια, τρίτον, έχουν ανάγκη να διατηρήσουν  ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου και  τέταρτον, θα πρέπει να αισθανθούν ότι μπορεί να συνεχίσουν τη ζωή τους και να επενδύσουν σε άλλες σχέσεις.

     Σύμφωνα  με τα παραπάνω, αυτό  που χρειάζεται να κάνουμε αρχικά προκειμένου να βοηθήσουν ένα παιδί απέναντι στο θάνατο είναι να το ενημερώσουμε εγκαίρως, δηλαδή, αμέσως μετά το γεγονός. Αυτό είναι χρήσιμο γιατί η καθυστέρηση δημιουργεί σύγχυση, παρερμηνείες,  ανασφάλεια και φόβο στα παιδιά. Καλό είναι να χρησιμοποιούμε λεξιλόγιο που ταιριάζει στην ηλικία του και λέξεις όπως «πέθανε» και «θάνατος», αντί για εκφράσεις όπως «χάθηκε» ή «έφυγε», οι οποίες  μπορεί να οδηγήσουν σε παρερμηνείες.

    Αφού ενημερώσουμε με σωστό τρόπο το παιδί για το γεγονός του θανάτου, το επόμενο που  χρειάζεται κάνουμε, είναι να το διευκολύνουμε να εκφράσει τα συναισθήματά του, όποια και αν είναι αυτά.  Μπορούμε να επιτύχουμε κάτι τέτοιο με το να το ακούμε  με προσοχή δίχως να το κρίνουμε ή να του λέμε πώς πρέπει να  να εκφράσει τα συναισθήματά του με το να μοιραστούμε μαζί του τα δικά μας συναισθήματα και σκέψεις που προκάλεσε ο θάνατος του αγαπημένου μας πρόσωπο.  Με αυτόν τον τρόπο παίρνει το μήνυμα ότι  όσα αισθάνεται είναι φυσιολογικά.

   Στα πλαίσια της διατήρησης  της ανάμνησης του αγαπημένου προσώπου,  θα βοηθήσει πολύ να επιτρέψουμε στο παιδί να συμμετέχει στις οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους, εφόσον το επιθυμεί το ίδιο και αφού έχει προηγηθεί η κατάλληλη προετοιμασία. Μπορούμε, επίσης,  να ενθαρρύνουμε το παιδί να αναζητήσει τρόπους με τους οποίους θα  διατηρήσει ζωντανή την ανάμνησή του,  όπως  μέσα από τη δημιουργία ενός άλμπουμ με φωτογραφίες του ή φυλάσσοντας  ένα αντικείμενο που θα το θυμίζει.

   Κεφαλαιώδους σημασίας είναι και η διατήρηση της σταθερότητας όσον αφορά την οικογενειακή ζωή. Χρειάζεται, δηλαδή,   να διατηρηθεί σταθερό το περιβάλλον και οι συνθήκες στις οποίες μεγαλώνει  το παιδί. Επομένως, καλό είναι να αποφευχθεί μια άμεση αλλαγή σχολείου ή σπιτιού, γεγονότα τα οποία προκαλούν στο παιδί νέες απώλειες τις οποίες θα πρέπει να αντιμετωπίσει.

   Τέλος, χρειάζεται να ενθαρρύνουμε το παιδί να συνεχίσει τη ζωή του, επιτρέποντάς του να συμμετέχει σε κοινωνικές και σχολικές εκδηλώσεις και σε γιορτές, όσο πρόσφατος και αν είναι ο θάνατος. Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνουμε το παιδί να επανέλθει στους φυσιολογικούς του ρυθμούς, χωρίς να αισθάνεται ότι προδίδει αυτόν που πέθανε.

    Τα περισσότερα παιδιά αντεπεξέρχονται στις διεργασίες του θρήνου με υγιή τρόπο. Ωστόσο,  υπάρχουν εκδηλώσεις  πένθους  οι οποίες θα πρέπει να μας ανησυχήσουν. Μερικές  ανησυχητικές εκδηλώσεις θρήνου  είναι η παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι και τις σχέσεις με τους συνομήλικους, η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά και οι επίμονες σκέψεις αυτοκτονίας, τα παρατεταμένα προβλήματα στη σχολική απόδοση ή στη σχέση του με τους συμμαθητές και τους δασκάλους. Στην ίδια κατηγορία συμπτωμάτων ανήκουν, επίσης, οι παρατεταμένες διαταραχές στη διατροφή ή/και στον ύπνο και οι έντονες και παρατεταμένες σωματικές ενοχλήσεις. Για κάθε μια από τις παραπάνω περιπτώσεις  δε θα πρέπει να διστάσουμε να απευθυνθούμε σε κάποιο ειδικό ψυχικής υγείας  ή σε κάποιο εξειδικευμένο συμβουλευτικό κέντρο, προκειμένου να βοηθήσουμε το παιδί που πενθεί.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

•             Corr, C (1995). Children’s Understanding of Death: Striving to Understand Death. In Doka, K.(Ed.)  Children Mourning, Mourning Children (3-17) Bristol PA: Taylor and Francis.

•             Μεταλληνού, Ο., Παπάζογλου, Ε., Ράλλη, Ε., Νίλσεν, Μ. και  Παπαδάτου, Δ.(2004). Στήριξη του Παιδιού μετά το Θάνατο Αγαπημένου του Προσώπου. Στο Ζαφειροπούλου, Μ και  Κλεφτάρας , Γ.  (σσ.  434-443). Εφαρμοσμένη Κλινική Ψυχολογία του Παιδιού. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

•             Νίλσεν, Μ., Παπάζογλου Ε., Ράλλη, Ε. και Χατζηχρήστου, Χ.  (2006). Στηρίζοντας τα Παιδιά που Θρηνούν και Συζητώντας Μαζί τους το Θάνατο . Στο Νίλσεν, Μ.- και Παπαδάτου, Δ. (Επιμ.εκδ).  Όταν η Αρρώστια και ο Θάνατος Αγγίζουν τη Σχολική ζωή. Πρακτικά Συμποσίου (σσ. 89-106). Αθήνα: Μέριμνα

•             Παπαδάτου, Δ.,  Μαμαντάκη, Ε., Παπάζογλου, Ε., Ράλλη, Ε,  και Νίλσεν, Μ.,  (2004). Στηρίζοντας το  Παιδί που Θρηνεί το Θάνατο Αγαπημένου του Προσώπου.  Αθήνα: Μέριμνα.