Το Άγχος Στην Παιδική Ηλικία: Πότε Βοηθάει Και Πότε Εμποδίζει Τα Παιδιά;

Ο όρος άγχος –στρες- σήμερα χρησιμοποιείται για να περιγράψει κάθε κατάσταση υπερφόρτισης στην οποία το άτομο έχει εξωθηθεί στα όρια της αντοχής του.  Το άγχος είναι μια κατάσταση εσωτερικής έντασης. Σε ήπια μορφή υπάρχει και συνοδεύει πολλές ενέργειες του ατόμου και αντιστοιχεί στη φάση της εγρήγορσης, κατά την οποία αυξάνεται η ετοιμότητα του ατόμου για δράση και αντίδραση. Όταν αυτή είναι σε ήπια ένταση, βοηθάει το άτομο να αντιλαμβάνεται πιο σωστά τις δυσκολίες ή τους κινδύνους και να αντιδρά πιο άμεσα και αποτελεσματικά. Από τη στιγμή όμως που η ένταση του άγχους αυξάνει σε σημείο ώστε να επιφέρει το αντίθετο αποτέλεσμα, που επιμένει αν και το αρχικό αίτιο έχει πια εκλείψει ή που δημιουργείται χωρίς αρκετά σοβαρή αιτία, τότε γίνεται ένα πρόβλημα για τον άνθρωπο.

Πώς δημιουργείται το άγχος

Το άγχος δεν είναι απαραίτητα εστιασμένο σε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα ή σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Μπορεί να εκφράζεται σαν ένα αόριστο γενικευμένο συναίσθημα εσωτερικής έντασης. Αν το άγχος δεν αναλογεί καθόλου προς κάποια φανερή αιτία που να το προκαλεί, ονομάζεται νεύρωση. Τα νευρωσικά παιδιά εκδηλώνουν το άγχος τους στην παιδική ηλικία με καταστάσεις έντασης. Επίσης, οι αλλαγές που παρατηρούνται στη συμπεριφορά τους όταν  βρίσκονται κάτω από στρες, συνοδεύονται και από αντίστοιχες αλλαγές στο βιοσωματικό τομέα. Τα παιδιά δηλαδή δεν εκφράζουν άμεσα στην έκδηλη συμπεριφορά τους ή τα συναισθήματά τους, εύκολα όμως μπορεί κανείς να ανιχνεύσει τα άγχη τους στην υπερένταση, στην αδιάκοπτη ανησυχία, την υπερκινητικότητα, τη συχνουρία, τις διαταραχές ομιλίας, και σε άλλες μορφές συμπεριφοράς όπως η ονυχοφαγία, πιπίλισμα του δακτύλου συμπεριφορές, που βοηθούν στην εκτόνωση της εσωτερικής έντασης.   
Σε παιδιά προσχολικής ηλικίας η απομάκρυνση από τους γονείς τους είναι η σημαντικότερη πηγή άγχους κι εκνευρισμού. Όσο μικρότερο σε ηλικία είναι το παιδί, τόσο ισχυρότερη είναι και η επίδραση του αποχωρισμού από τους γονείς του. Καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, οι σχολικές απαιτήσεις σε συνδυασμό με τις κοινωνικές πιέσεις - ιδιαίτερα η ανάγκη του παιδιού να ενσωματωθεί με επιτυχία στην ομάδα των συνομηλίκων του - γίνονται πηγές έντονου άγχους.
Επιπλέον, ακόμα και οι πιο καλοπροαίρετοι γονείς συμβαίνει να προκαλούν άγχος στα παιδιά τους χωρίς να το καταλαβαίνουν, με το να έχουν υψηλές προσδοκίες από τα παιδιά τους. Αυτά όμως τα παιδιά που τυχαίνει να μην έχουν ούτε τα κίνητρα, ούτε τις ικανότητες για υψηλά επιτεύγματα και επιδόσεις που είχαν οι γονείς τους (ή που δεν είχαν οι ίδιοι αλλά το περιμένουν από τα παιδιά τους), συχνά καταλήγουν να νιώθουν απογοητευμένα από τον εαυτό τους και τη ζωή γενικά.  
 Η ένταση και το είδος του στρες που βιώνουν τα παιδιά έχουν να κάνουν και με άλλους παράγοντες: για παράδειγμα, όταν ακούνε συχνά τους γονείς τους να συζητάνε για προβλήματα που τους βασανίζουν στο χώρο της δουλειά τους, ή όταν τους βλέπουν να ανησυχούν για την αρρώστια κάποιου συγγενή, ή όταν τους ακούνε να μαλώνουν μεταξύ τους για οικονομικά ή προσωπικά θέματα. Οι γονείς πρέπει να είναι προσεχτικοί στον τρόπο με τον οποίο συζητούν τέτοια θέματα όταν τα παιδιά είναι παρόντα, γιατί είναι πιθανό αυτά να υιοθετούν και τελικά να 'φορτώνονται' τις ανησυχίες των γονιών τους με αποτέλεσμα να αγχώνονται τα ίδια για αυτές.
Μια άλλη παράμετρος αφορά στα παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση, τα οποία μπορεί να υποφέρουν από άγχος που πιθανότατα οφείλεται στην ασταθή και συνεχώς μεταβαλλόμενη εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους. Μπορεί να παρουσιάζονται «φαντασμένα», «ανώριμα» και «προσκολλημένα» σε ορισμένες αντιλήψεις σχετικά με τον εαυτό τους. Η επίδοσή τους στο σχολείο ίσως είναι χαμηλότερη από τις πραγματικές τους δυνατότητες, και ίσως νιώθουν συναισθήματα μοναξιάς. Σημαντική προϋπόθεση για την απόκτηση θετικής αυτοεκτίμησης είναι η ικανότητα του παιδιού να αντιλαμβάνεται πώς το βλέπουν οι άλλοι και να κάνει σύγκριση ανάμεσα στην αυτοεικόνα και στις προσδοκίες που πιστεύει ότι έχουν οι άλλοι για αυτό. Τα παιδιά με θετική αυτοεικόνα έχουν κατά κανόνα τα ακόλουθα επιθυμητά χαρακτηριστικά: καλή προσαρμογή, έντονη περιέργεια, δημοτικότητα, χαμηλό βαθμό άγχους, ανεξαρτησία από την ομάδα,  και την ικανότητα να είναι αποτελεσματικά στις διαπροσωπικές σχέσεις.
Εν κατακλείδι, το υπερβολικό άγχος εμποδίζει τα παιδιά στην προσαρμογή τους στο σχολείο, στη σχολική τους επίδοση, στις κοινωνικές τους δεξιότητες. Αυτό συμβαίνει επειδή πιστεύουν ότι για κάποιο λόγο δεν θα τα καταφέρουν  να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τις διάφορες καινούριες καταστάσεις έξω από το σπίτι. Το έντονο άγχος λοιπόν, μπορεί να  είναι ανασταλτικό και να εμποδίζει την ανάπτυξη του παιδιού και την επιτυχή προσαρμογή του σε καινούριες καταστάσεις έξω από το χώρο του σπιτιού και να το καθιστά ανήμπορο να ανταπεξέλθει στις όποιες υποχρεώσεις του όπως στο χώρο του σχολείου ή στις κοινωνικές του συναναστροφές.                                                         
Το άγχος ωστόσο, μπορεί να έχει και μια θετική πλευρά, όταν δεν ξεπερνά ένα ορισμένο όριο ώστε να προετοιμάζει το παιδί να ανταποκριθεί καλύτερα στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος και να είναι πιο αποτελεσματικό. Όταν λειτουργεί ως κίνητρο, δραστηριοποιεί θετικά τα παιδιά, τα βοηθάει να αποκτήσουν την αίσθηση της εγρήγορσης και της κινητοποίησης  (π.χ., θέλοντας να ευχαριστήσουν τους καθηγητές τους , τους γονείς τους), αλλά και τα ωθεί να προσπαθήσουν περισσότερο ώστε να πετύχουν το θεμιτό αποτέλεσμα , π.χ. στο χώρο του σχολείου , στο χώρο της άθλησης, όπου το άγχος μπορεί να είναι μια ευνοϊκή στάθμη συναισθηματικής διέγερσης που συνεπάγεται εγρήγορση και αυξημένη αντίληψη και προσοχή.

Από την Αλεξάνδρα Αλεξοπούλου, Ψυχολόγο