Υπερκινητικό Ή Απλά Ζωηρό Παιδί; Τι Θα Πρέπει Να Γνωρίζουμε;

Της Λίλιαν Μουμουλέτσα, Ψυχολόγος Υγείας BSc (Hons), MSc, Ψυχοθεραπεύτρια CBT, EMDR

Θα υπάρχουν φορές που θα έχετε αναρωτηθεί εάν το παιδί σας είναι απλά ζωηρό ή είναι κάτι περισσότερο από αυτό, δηλαδή υπερκινητικό. Είναι πολύ συχνό φαινόμενο το να υπάρχουν τέτοιοι προβληματισμοί από γονείς των οποίων τα παιδιά είναι αρκετά κινητικά.

Η αυξημένη κινητικότητα και η ενεργητικότητα είναι χαρακτηριστικά των παιδιών, ιδιαίτερα αυτών της προσχολικής ηλικίας, τα οποία βρίσκονται σε μια διαδικασία εξερεύνησης του περιβάλλοντος και μια διαρκή αναζήτηση νέων ερεθισμάτων. Η φυσιολογική αυτή αυξημένη κινητικότητα, η οποία είναι εξάλλου απαραίτητη για την ομαλή τους ανάπτυξη και συντελεί στην απόκτηση κοινωνικών και άλλων εμπειριών, παρατηρείται στην πλειοψηφία των παιδιών και δεν αποτελεί λόγο προβληματισμού ή ανησυχίας.

Ωστόσο, όταν η κινητικότητα και η απροσεξία, υπερβαίνουν κάποια όρια και συνεχίζονται και σε άλλες ηλικιακές περιόδους, τότε η γενική εικόνα του παιδιού έχει ως αποτέλεσμα  να γίνεται δυσλειτουργική τόσο για το ίδιο όσο και για τους γύρω του.

Πολλές φορές, γονείς και εκπαιδευτικοί ερμηνεύουν τις συμπεριφορές των παιδιών με διάφορους τρόπους δίνοντας διαφορετικές ερμηνείες. Επομένως χρειάζεται πολύ μεγάλη προσοχή στο πώς θα ερμηνευτεί η συμπεριφορά του παιδιού η οποία συχνά θα προσδιορίσει και τον τρόπο αντιμετώπισης.

Τι είναι η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ)

Το αρχικό βήμα, είναι να ξεχωρίσουμε τις έννοιες, ζωηρότητα – υπερκινητικότητα, ώστε να κάνουμε σαφή διάκριση μεταξύ τους.

Η Διαταραχή της Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα  (ΔΕΠ-Υ), είναι  μια αναπτυξιακή διαταραχή η οποία εμφανίζεται πολύ νωρίς, συνήθως κατά τη νηπιακή ηλικία. Είναι η πιο κοινή διαταραχή της παιδικής ηλικίας και από τις πλέον μελετημένες, επειδή παρουσιάζει σημαντική αρνητική επίδραση σε πολλούς τομείς της λειτουργικότητας του παιδιού και προκαλεί επίμονες και μακροπρόθεσμες συνέπειες τόσο στο ίδιο και την οικογένειά του όσο και στο ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον.

Πώς διακρίνουμε ένα παιδί με ΔΕΠ-Υ από ένα ζωηρό παιδί;                

Μία βασική διαφορά των παιδιών με ΔΕΠ-Υ αφορά την ικανότητα και το βαθμό ελέγχου της κινητικής δραστηριότητας.  Ένα ζωηρό παιδί έχει την ικανότητα να ασκήσει ικανοποιητικό έλεγχο στην κινητικότητά του και να την μειώσει όταν υπάρξει ανάγκη.

Αντίθετα, ένα παιδί με ΔΕΠ-Υ δυσκολεύεται πολύ να παραμείνει ήσυχο, ακόμη και σε περιπτώσεις που γνωρίζει ότι αυτό επιβάλλεται, όπως για παράδειγμα, στο πλαίσιο του σχολείου.

Το παιδί με ΔΕΠ-Υ, τρέχει, σκαρφαλώνει και πηδά, ενώ πέφτει και χτυπά σε συχνότητα μεγαλύτερη από τα άλλα παιδιά, καθώς είναι ιδιαίτερα τολμηρό και ριψοκίνδυνο. Διαρκώς ασχολείται με κάτι και είναι ιδιαίτερα θορυβώδες και προκαλεί αναστάτωση στον χώρο όπου κινείται. 

Όταν τελικά καταφέρνει να παραμείνει ήσυχο, η διάρκεια της μειωμένης κινητικότητάς του είναι ιδιαίτερα σύντομη.

Μία άλλη διάκριση, αφορά την ποιότητα της κινητικότητας. Συνήθως, τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ παρουσιάζουν αδεξιότητα τόσο στο επίπεδο της αδρής όσο και στο επίπεδο της λεπτής κινητικότητας (κάνουν ζημιές, πέφτουν εύκολα κάτω, δυσκολεύονται στο κούμπωμα των κουμπιών, στα καλλιτεχνικά, κ.ά.), σε αντίθεση με τα ζωηρά παιδιά που σπάνια αντιμετωπίζουν τέτοιες δυσκολίες.

Η αυξημένη αυτή κινητικότητα συχνά παραμένει και κατά την διάρκεια του ύπνου, ο οποίος είναι συνήθως ολιγόωρος και ανήσυχος. Πολλές φορές τα παιδιά στριφογυρίζουν κατά τη διάρκεια του ύπνου τους, κάτι το οποίο δεν παρουσιάζεται στα ζωηρά παιδιά.

Aδυναμία συγκέντρωσης

Επιπλέον βασικό χαρακτηριστικό των παιδιών με ΔΕΠ-Υ,  είναι η αδυναμία συγκέντρωσης. Τα παιδιά αυτά δυσκολεύονται να διατηρήσουν την προσοχή τους για μεγάλο χρονικό διάστημα, εκτός εάν η δραστηριότητα τους κεντρίζει το ενδιαφέρουν ή έχουν πολύ υψηλό κίνητρο.

Η προσοχή τους διασπάται εύκολα, τόσο από εξωτερικά ερεθίσματα όσο και από τις ίδιες τους τις σκέψεις, ιδιαίτερα όταν εκτελούν πνευματικές εργασίες.

Δυσκολεύονται να ακολουθήσουν οδηγίες και κανόνες, με αποτέλεσμα να αποτυγχάνουν στην ολοκλήρωση δραστηριοτήτων ή επίλυση ασκήσεων που απαιτούν μία ακολουθία βημάτων για την εκτέλεσή τους. Κουράζονται και βαριούνται εύκολα και εναλλάσσουν συχνά δραστηριότητες καθώς η έλλειψη υπομονής και επιμονής είναι κάτι που επίσης τα χαρακτηρίζει.

Τέτοιες συμπεριφορές δεν απαντώνται το ίδιο συχνά στα ζωηρά παιδιά ίδιας ηλικίας.

Έλλειψη οργάνωσης 

Παράλληλα με την διάσπαση προσοχής είναι και η έλλειψη οργάνωσης των παιδιών με ΔΕΠ-Υ. Συχνά χάνουν πράγματα, φαίνονται αφηρημένα και δίνουν την εντύπωση ότι ξεχνούν πολύ εύκολα, ενώ οι εργασίες τους είναι ακατάστατες, ανολοκλήρωτες και γεμάτες απροσεξίες.

Παρορμητικότητα

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των παιδιών αυτών είναι η παρορμητικότητα, η οποία αποτελεί χαρακτηριστικό σύμπτωμα των παιδιών με ΔΕΠ-Υ Τα παιδιά αυτά έχουν την τάση να μιλούν και να ενεργούν αυθόρμητα, είναι ανυπόμονα και απαιτούν την άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών τους, με αποτέλεσμα να γίνονται συχνά ενοχλητικά και να παραβιάζουν κανόνες και οδηγίες.

Είναι συνήθως ευερέθιστα και οξύθυμα, με έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, δυσανάλογες προς την αιτία που τις προκάλεσε, ενώ συνήθως παρατηρείται αυξημένο ποσοστό προβλημάτων συμπεριφοράς στα παιδιά αυτά σε σχέση με τους απλώς ζωηρούς συνομηλίκους τους.

Ένα επιπρόσθετο πρόβλημα που συναντάται συχνά στα παιδιά με ΔΕΠ-Υ και που συχνά αποτελεί την αφορμή για την παραπομπή σε ειδικό και την διάγνωση της διαταραχής, είναι η διαταραχή του λόγου και της ομιλίας.

Σε ένα σημαντικό ποσοστό παρατηρείται καθυστέρηση στην ανάπτυξη του λόγου, ενώ όταν τελικά αυτός κατακτηθεί, μπορεί να παρατηρηθούν προβλήματα στην άρθρωση και τη σύνταξη, κάτι που δεν παρατηρείται συνήθως στα ζωηρά παιδιά.

Ποια είναι η εικόνα ενός παιδιού με ΔΕΠ-Υ;    

Σε κάθε περίπτωση η τριάδα «απροσεξία, υπερκινητικότητα και παρορμητικότητα», αποτελεί τη βάση της ΔΕΠ-Υ και τα βασικά ή πρωτογενή συμπτώματα της διαταραχής.

Ωστόσο, υπάρχουν αρκετοί παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν την κλινική εικόνα του παιδιού, όπως είναι το φύλο, η ηλικία του καθώς επίσης το περιβάλλον της οικογένειας και οι συνθήκες στις οποίες εμφανίζονται τα συμπτώματα. Ένας άλλος παράγοντας, είναι το ποσοστό και το εύρος των συμπτωμάτων που ποικίλλουν από παιδί σε παιδί. 

Η ηλικία έναρξης της διαταραχής ορίζεται πριν το 7ο έτος του παιδιού. Η αναγνώριση του προβλήματος συμπίπτει, στις περισσότερες περιπτώσεις, με την ένταξη στο σχολείο, εξαιτίας των αυξημένων απαιτήσεων για συγκέντρωση της προσοχής, οργάνωση και συμμόρφωση στους κανόνες.

Που οφείλεται η ΔΕΠ-Υ και ποιους αφορά;

Οι περισσότερες έρευνες υποστηρίζουν ως αιτιολογία του συνδρόμου της ΔΕΠ-Υ, νευρολογικούς και γενετικούς παράγοντες, αλλά και κληρονομική επιβάρυνση. Παράλληλα, γίνεται λόγος και για ψυχοκοινωνικούς παράγοντες, όπως ιδιοσυγκρασία και σχέσεις στην οικογένεια, ή ακόμη και το χαμηλό κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο της οικογένειας.

Επίσης, οι ειδικοί συγκλίνουν ότι περίπου 3-5% του πληθυσμού της παιδικής ηλικίας εμφανίζει τη διαταραχή με μια σοβαρή επικράτηση των αγοριών έναντι των κοριτσιών, η οποία φθάνει στο 3:1. Επίσης υπολογίζεται πως σε μια τυπική σχολική τάξη υπάρχει και ένα παιδί με ΔΕΠ-Υ.

 Ποια είναι τα βασικά συμπτώματα της ΔΕΠ-Υ;

Τα πυρηνικά χαρακτηριστικά της ΔΕΠ-Υ, εξελίσσονται και αλλάζουν με την ωρίμανση του ατόμου. Με βάση τα συμπτώματα που επικρατούν στα παιδιά σχολικής ηλικίας διακρίνουμε τρεις τύπους ΔΕΠΥ:

Βασική σημείωση για ένδειξη ΔΕΠ-Υ, είναι το παιδί ή ο έφηβος να έχει παρουσιάσει 6 τουλάχιστον χαρακτηριστικά της μιας ή και των δυο κατηγοριών που αναφέρονται παρακάτω για τουλάχιστον ένα εξάμηνο.
 

ΔΕΠΥ – τύπος Απροσεξίας

• δεν μπορεί να συγκεντρωθεί,
• αποσπάται εύκολα από άσχετα ερεθίσματα,
• δεν φαίνεται να ακούει,
• δε δίνει σημασία στις λεπτομέρειες,
• κάνει λάθη απροσεξίας,
• δυσκολεύεται να ακολουθήσει οδηγίες,
• αποφεύγει εργασίες που απαιτούν συστηματική πνευματική προσπάθεια,
• ξεχνά τις σχολικές εργασίες
• χάνει πράγματα και
• γενικά είναι ανοργάνωτος/η

Ο τύπος αυτός είναι συχνός σε παιδιά σχολικής ηλικίας που μπορεί να μη γίνουν αντιληπτά επειδή δεν έχουν διασπαστική συμπεριφορά.

ΔΕΠΥ – τύπος Παρορμητικότητας/Υπερκινητικότητας

• δυσκολεύεται να παραμείνει καθισμένος/η,
• κουνάει χέρια, πόδια, ή στριφογυρίζει στη καρέκλα,
• κοιτά συνέχεια γύρω του και πειράζει τους άλλους,
• σηκώνεται όταν δεν επιτρέπεται,
• τρέχει και σκαρφαλώνει υπερβολικά.
• δεν σκέφτεται πριν αντιδράσει,
• απαντάει πριν ολοκληρωθεί η ερώτηση,
• μιλάει συνεχώς,
• δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του,
• στα παιχνίδια δεν ακολουθεί κανόνες,
• διακόπτει ή ενοχλεί τους άλλους,

Ο τύπος αυτός είναι πιο συχνός σε παιδιά μικρότερης ηλικίας που παρουσιάζουν έντονα υπερκινητική και παρορμητική συμπεριφορά.

Ποια είναι τα δευτερογενή συμπτώματα της ΔΕΠ-Υ;

Τα παιδιά με ΔΕΠΥ, έχουν παράλληλα αρκετές δυσκολίες που εκδηλώνονται στο σχολικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον και συχνά οδηγούν σε:

• χαμηλές επιδόσεις σε σχέση με το επίπεδο των γνωστικών ικανοτήτων και σχολική αποτυχία
• αυξημένο στρες, συναισθηματικές δυσκολίες και χαμηλή αυτοεκτίμηση
• επιθετική συμπεριφορά ή προβλήματα διαγωγής
• χαμηλό κίνητρο στον επαγγελματικό τομέα  και προοπτικές
• απόρριψη από τους άλλους - δυσλειτουργικές κοινωνικές σχέσεις.

Η ΔΕΠΥ στις περισσότερες περιπτώσεις έχει επιπτώσεις για όλη την οικογένεια, ιδιαίτερα σε θέματα οργάνωσης και οριοθέτησης, αρνητικό αντίκτυπο στις σχέσεις μεταξύ αδερφών, οικονομική επιβάρυνση. Οι δυσκολίες στην καθημερινή οικογενειακή ατμόσφαιρα γίνονται ακόμη εντονότερες όταν πολύ συχνά ο ένας γονέας (και ενίοτε και οι δυο) έχει ΔΕΠΥ.

Επιπλέον πολλά παιδιά με ΔΕΠΥ παρουσιάζουν συνυπάρχουσες ψυχικές και αναπτυξιακές διαταραχές που συχνά περιπλέκονται με την εξέλιξη και τη θεραπεία της ίδιας της ΔΕΠΥ. Οι συχνότερες είναι οι ειδικές μαθησιακές διαταραχές, οι ειδικές αναπτυξιακές δυσκολίες, οι διαταραχές συναισθήματος, κ.ά.

Τι θα πρέπει να κάνουμε;

Εν κατακλείδι, είναι απαραίτητο να είμαστε αρκετά προσεκτικοί όταν μιλάμε είτε για ένα υπερκινητικό ή για ένα ζωηρό παιδί. Η διάγνωση της ΔΕΠ-Υ γίνεται μόνο από ειδική διεπιστημονική ομάδα σε συνεργασία με την οικογένεια και τους εκπαιδευτικούς για να εκτιμηθούν όλες οι παράμετροι συμπεριφοράς του παιδιού καθώς και οι καταστάσεις που σχετίζονται με τη διαταραχή.

Ο συνδυασμός κατάλληλων θεραπευτικών παρεμβάσεων και θεραπευτικής ομάδας, θα είναι εκείνα τα συστατικά επιτυχίας που θα βοηθήσουν το κάθε παιδί και την οικογένειά του αποτελεσματικά.