Placebo & Nocebo: Πώς δρουν;

Το μυαλό μας μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό θεραπευτικό εργαλείο, όταν του δοθεί η ευκαιρία. Η ιδέα ότι ο εγκέφαλός μας μπορεί να πείσει το σώμα μας για μια ψεύτικη θεραπεία είναι πραγματικότητα – το λεγόμενο φαινόμενο εικονικού φαρμάκου ή φαινόμενο placebo.

Πλέον επιστήμη έχει βρει ότι κάτω από τις σωστές συνθήκες, ένα εικονικό φάρμακο μπορεί να είναι εξίσου αποτελεσματικό όσο ένα πραγματικό φάρμακο. Πρόκειται για την απόδειξη τόσο της ισχυρής σύνδεσης του εγκεφάλου και του σώματος όσο και της κοινής τους λειτουργίας.

Πώς λειτουργεί το φαινόμενο placebo;

Για χρόνια, το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου θεωρήθηκε σημάδι αποτυχίας. Ένα εικονικό φάρμακο χρησιμοποιείται συνήθως σε κλινικές δοκιμές όπως μελέτες φαρμάκων, για τον έλεγχο της αποτελεσματικότητας των θεραπειών. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι σε μια ομάδα παίρνουν το δοκιμασμένο φάρμακο, ενώ οι άλλοι λαμβάνουν ένα ψεύτικο φάρμακο ή εικονικό φάρμακο, που πιστεύουν ότι είναι το πραγματικό. Με αυτόν τον τρόπο, οι ερευνητές μπορούν να μετρήσουν εάν το φάρμακο λειτουργεί συγκρίνοντας πώς αντιδρούν και οι δύο ομάδες. Εάν και οι δύο έχουν την ίδια αντίδραση – βελτίωση ή όχι – το φάρμακο θεωρείται ότι δεν λειτουργεί.

Πιο πρόσφατα, ωστόσο, οι ειδικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η αντίδραση σε εικονικό φάρμακο δεν αποτελεί απόδειξη ότι μια συγκεκριμένη θεραπεία δεν λειτουργεί, αλλά περιλαμβάνει μια περίπλοκη νευροβιολογική αντίδραση από αυξήσεις νευροδιαβιβαστών της ευφορίας, όπως τις ενδορφίνες και ντοπαμίνη, έως τη μεγαλύτερη δραστηριότητα σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου που συνδέονται με τη διάθεση, το συναίσθημα και την αυτογνωσία . Όλα αυτά μπορούν να έχουν θεραπευτικό όφελος.

Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο διαδίκτυο στις 27 Οκτωβρίου 2016, από το PLOS Biology, προσπάθησε να έχει εντοπίσει τι συμβαίνει στον εγκέφαλο κατά τη διάρκεια του φαινομένου placebo. Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν λειτουργική απεικόνιση μαγνητικού συντονισμού για να σαρώσουν τους εγκεφάλους ατόμων με χρόνιο πόνο από οστεοαρθρίτιδα γόνατος. Στη συνέχεια, σε όλους δόθηκε εικονικό φάρμακο και έγινε επανάληψη της σάρωσης του εγκεφάλου. Οι ερευνητές παρατήρησαν ότι όσοι αισθάνθηκαν ανακούφιση από τον πόνο είχαν μεγαλύτερη δραστηριότητα στην περιοχή του μεσαίου μετωπικού εγκεφάλου, που αποτελεί περίπου το ένα τρίτο του μετωπιαίου λοβού.

Τι είναι το φαινόμενο nocebo 

Η επίδραση του placebo εμφανίζεται όταν ένα εικονικό φάρμακο οδηγεί σε βελτίωση της διάθεσης και των συμπτωμάτων μιας κατάστασης. Το φαινόμενο nocebo, από την άλλη πλευρά, συμβαίνει όταν ένα εικονικό φάρμακο ή σκέψη, επιδεινώνει τη διάθεση και τα συμπτώματα αυτής της κατάστασης.  Ενώ υπάρχει αρκετή έρευνα σχετικά με το φαινόμενο placebo, το φαινόμενο nocebo εξακολουθεί να είναι ελάχιστα κατανοητό. Οι ειδικοί εξετάζουν τώρα το αποτέλεσμα nocebo για να κατανοήσουν καλύτερα πόσο μια θετική ή αρνητική σκέψη μπορεί να επηρεάσει τη σωματική υγεία ενός ατόμου.

Πώς δρα το φαινόμενο nocebo

Ένα παράδειγμα: Αν κάποιος ταλαιπωρείται από συνεχιζόμενους πονοκεφάλους, συναντήσει έναν γιατρό, και αφού ακούσει τα συμπτώματά του, αποφασίζει να του συνταγογραφήσει ένα χάπι που παίρνει κάθε πρωί. Τον προειδοποιηθεί ότι το χάπι θα κοστίσει πολύ και ότι μπορεί να δημιουργήσει ορισμένες παρενέργειες, όπως ναυτία και ζάλη. Αυτό που δεν του είπε όμως είναι ότι το χάπι είναι φτιαγμένο από ζάχαρη – δηλαδή, είναι ένα χάπι placebo.

Το άτομο παίρνει τη συνταγή του και ξεκινά τη θεραπεία με το πρώτο χάπι. Μέσα σε μια ώρα, αισθάνεται την ανάγκη να ξαπλώσει. Νιώθει ότι έρχεται η ναυτία και μπορεί να ορκιστεί ότι το δωμάτιο αρχίζει να περιστρέφεται λίγο. «Ο γιατρός με προειδοποίησε για αυτό», σκέφτεται. Στην πραγματικότητα όμως, πήρε ένα αβλαβές χάπι ζάχαρης. Άρα ό, τι ακούσε κατά τη διάρκεια αυτού του ραντεβού οδήγησε τον εγκέφαλο και το σώμα του να αντιδράσουν με βάση αυτό.

Τι συμβαίνει στο σώμα;

Μπορεί να υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί μηχανισμοί που λειτουργούν πίσω από τα φαινόμενα placebo και nocebo. Δεν είναι τόσο περίεργο που για ιατρικά συμπτώματα με υποκειμενικό νόσημα, όπως κατάθλιψη, άγχος και κόπωση, η προσδοκία ενός ατόμου ότι θα βελτιωθεί ή θα επιδεινωθεί μπορεί να είναι μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Ανακαλύφθηκε τα τελευταία χρόνια ότι η ένταση οποιουδήποτε σωματικού πόνου δεν καθορίζεται αποκλειστικά από το είδος του τραυματισμού στο σώμα. Η ασυνείδητη επεξεργασία σε περιοχές του εγκεφάλου μπορεί να ενισχύσει ή να μειώσει τα εισερχόμενα σήματα πόνου, όπως φαίνεται στους σαρωτές του εγκεφάλου. Έτσι, η προσδοκία ότι ένα φάρμακο παρέχει ανακούφιση από τον πόνο θα μπορούσε να αλλάξει τον τρόπο επεξεργασίας των εισερχόμενων νευρικών σημάτων.

Είναι η δύναμη της πίστης;

Εάν ζητήσετε από κάποιον να φανταστεί μια οπτική σκηνή στο μυαλό του, μπορείτε να δείτε σε μια μαγνητική τομογραφία ότι οι ινιακοί λοβοί του – τα μέρη του εγκεφάλου τους που εμπλέκονται στην όραση – είναι ενεργοποιημένα. Εάν πείτε στους ανθρώπους να φανταστούν ότι κάνουν κάποια σωματική δραστηριότητα, θα δείτε τον κινητικό φλοιό να δείχνει ενεργοποίηση. Το να φαντάζεστε ότι συμβαίνει κάτι είναι αρκετό για να ενεργοποιήσετε αυτά τα τμήματα του εγκεφάλου που σχετίζονται με αυτήν τη σκέψη, ή ανησυχία ή πόνο.

Η πίστη σε ένα εικονικό φάρμακο μπορεί να λειτουργήσει συχνά θεραπευτικά στον πόνο ή τη ναυτία ή ίσως ακόμη και στην κατάθλιψη. Εμπλέκονται όλα τα μέρη και μηχανισμοί του εγκεφάλου που σχετίζονται με την προσδοκία, το στρες και την ανταμοιβή, καθώς και μια σειρά κέντρων μάθησης και μνήμης. Υπάρχουν επίσης κάποιες πειραματικές ενδείξεις διαφορετικών γενετικών παραλλαγών στην απόκριση του εικονικού φαρμάκου. Ο πόνος και η νόσος του Πάρκινσον αντιπροσωπεύουν τα πιο παραγωγικά μοντέλα για την καλύτερη κατανόηση της νευροβιολογίας του φαινομένου του εικονικού φαρμάκου. Το ίδιο ισχύει και για το φαινόμενο nocebo, το αντίθετο από το φαινόμενο placebo.

Μια περαιτέρω σε βάθος έρευνα των φαινομένων placebo και nocebo θα παρέχει σίγουρα σημαντικές πληροφορίες ακόμα και ελπίδες θεραπείας στο εγγύς μέλλον. Μέχρι τότε μπορείτε να σκεφτείτε θετικά για το φάρμακο και τις θεραπείες που λαμβάνετε και να πιστεύετε ότι τα οφέλη θα υπερτερούν κατά πολύ των κινδύνων. Εάν μπορείτε να το κάνετε αυτό, θα αυξήσετε τις πιθανότητές σας να έχετε ένα καλό αποτέλεσμα.

References 

1. Klinger R, Colloca L, Bingel U, Flor H. Placebo analgesia: clinical applications. Pain(2013) 155(6):1–16. doi: 10.1016/j.pain.2013.12.007
2. Petersen GL, Finnerup NB, Colloca L, Amanzio M, Price DD, Jensen TS, et al. The magnitude of nocebo effects in pain: a meta-analysis. Pain(2014) 155(8):1426–34. doi: 10.1016/j.pain.2014.04.016
3. Vase L, Petersen GL, Riley JL, Price DD. Factors contributing to large analgesic effects in placebo mechanism studies conducted between 2002 and 2007. Pain(2009) 145(1–2):36–44. doi: 10.1016/j.pain.2009.04.008
4. Evers AWM, Colloca L, Blease C, Annoni M, Atlas LY, Benedetti F, et al. Implications of placebo and nocebo effects for clinical practice: expert consensus. Psychother Psychosom(2018) 87(4):204–10. doi: 10.1159/000490354
5. Benedetti F, Lanotte M, Lopiano L, Colloca L. When words are painful: unraveling the mechanisms of the nocebo effect. Neuroscience(2007) 147(2):260–71. doi: 10.1016/j.neuroscience.2007.02.020
6. Benedetti F, Dogue S. Different placebos, different mechanisms, different outcomes: lessons for clinical trials. PLoS One. 2015;10(11):e0140967. doi:. http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0140967PubMed
7. Jarcho JM, Feier NA, Labus JS, Naliboff B, Smith SR, Hong JY, et al.Placebo analgesia: Self-report measures and preliminary evidence of cortical dopamine release associated with placebo response. Neuroimage Clin. 2016;10:107–14. doi:. http://dx.doi.org/10.1016/j.nicl.2015.11.009PubMed