Άρθρο του Νίκου Ράπτη
Εξοπλισμένος με τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και τις ανακαλύψεις της επιστήμης, ο δυτικός άνθρωπος του 19ου αιώνα πίστεψε πως προορισμός και χρέος του ήταν να κυριαρχήσει στον κόσμο. Οι άγριοι έπρεπε να εκπολιτισθούν και η φύση να εξημερωθεί. Οι οραματιστές περιέγραφαν έναν πλανήτη-γιγαντούπολη, στον οποίο οι πάντες θα απολάμβαναν τους καρπούς της ανθρώπινης ευφυίας –τη γνώση και την τεχνική.
Οι Ζωολογικοί Κήποι ήταν η λογική συνέπεια αυτής της κοσμοαντίληψης. Κατ’ αντιστοιχία με τους βοτανικούς κήπους, οι μεγαλουπόλεις χρειάζονταν χώρους όπου τα ζώα θα ζούσαν σε ένα τεχνητό και ελεγμένο από τους ανθρώπους περιβάλλον. Σκοπός ήταν φυσικά η ενημέρωση των αστών στα «εξωτικά» και «περίεργα» πλάσματα που ζούσαν πέραν του πολιτισμού. Δεν είναι τυχαία η ετυμολογική σύνδεση των ζωολογικών κήπων με την επιστήμη της ζωολογίας.
Από την άλλη, οι ζωολογικοί αυτοί κήποι ήταν και μία πρόταση για τη διαχείριση της άγριας ζωής. Όταν ο άνθρωπος θα κατακτούσε «νομοτελειακά» ολόκληρο τον κόσμο, όπως το είχε ήδη κάνει στην πολιτισμένη Ευρώπη, τα άγρια ζώα θα μπορούσαν να φιλοξενούνται και να ζουν «ευτυχισμένα» και προστατευμένα σε κλειστούς χώρους. Υπήρχε μάλιστα ένας τρόπος να γίνουν «χρήσιμα άτομα στην κοινωνία»: θα πρόσφεραν γνώση και ψυχαγωγία στο κοινωνικό σύνολο και θα αμείβονταν με διατροφή και υγειονομική περίθαλψη, χωρίς να αναγκάζονται να ασκούν τα «βάρβαρα» και «αιμοδιψή» τους ένστικτα. Η εξημέρωση των ζώων θα ακολουθούσε εκείνη των ανθρώπων.
Έως τις αρχές του 20ού αιώνα, όλες οι μεγαλουπόλεις απέκτησαν ζωολογικούς κήπους. Όσο πιο σημαντική μάλιστα ήταν η πόλη τόσο πιο «πλούσιος» ήταν ο ζωολογικός της κήπος. Ρινόκεροι, ελέφαντες, καμηλοπαρδάλεις , οκαπί κ.λπ μετατράπηκαν σε αστέρες του θεάματος. Το Λονδίνο, το Βερολίνο, το Παρίσι, η Φιλαδέλφεια υπερηφανεύονταν για τα «Zoo» τους, που σταδιακά έγιναν αναπόφευκτος τόπος επίσκεψης για κάθε επισκέπτη τους –και αγαπημένος χώρος αναψυχής για τους κατοίκους τους. Η λειτουργία ζωολογικών κήπων τροφοδότησε έναν σημαντικό κύκλο εργασιών που ξεκινούσε από την αιχμαλωσία χιλιάδων ζώων στους βιοτόπους τους, στην Αφρική, την Ασία και τη Νότια Αμερική και μέσω του πυκνού δικτύου των μεταφορών τροφοδοτούσε τους εκατοντάδες ζωολογικούς κήπους με ολοένα και πιο σπάνια, θαυμαστά, παράδοξα εκθέματα.
Τον εικοστό αιώνα, ο ενάρετος κύκλος γνώση-τεχνολογία άρχισε να παραπαίει. Οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, το Ολοκαύτωμα, η Ατομική Βόμβα απέδειξαν πως η τεχνολογία δεν υλοποιούσε αναγκαστικά τα «φώτα» της επιστήμης. Μπορούσε κάλλιστα να αυξήσει, και μάλιστα σε εκθετικό βαθμό, τα σκοτάδια και τη βαρβαρότητα που συνέχισε να κρύβεται στην ανθρώπινη ψυχή. Η τεχνική από μόνη της δεν εκπολίτιζε τίποτα.
Με τον ίδιο τρόπο, η επιστήμη άρχισε να υπονομεύει την πίστη στην «φωτεινή» κυριαρχία του ανθρώπου. Η ψυχανάλυση έδειξε πως ο άνθρωπος συνέχιζε να κινείται από αρχέγονες και ασυνείδητες δυνάμεις, που βρίσκονταν πέραν της επικράτειας του πολιτισμού και της παιδείας. Η οικολογία αποκάλυπτε πως η ευημερία του ανθρώπου συνδεόταν με εκείνη των οικοσυστημάτων και της φύσης και πως η μετατροπή ολόκληρου του Πλανήτη σε μια πελώρια μεγαλούπολη ήταν μάλλον δυστοπική, παρά ουτοπία. Η ηθολογία από την πλευρά της αποκάλυπτε πως τα ζώα έμοιαζαν εντέλει αρκετά με τους ανθρώπους. Τα άλλα ζώα έχουν συναισθήματα, επιθυμίες, νιώθουν πόνο, ευτυχία, αγάπη. Προτιμούν να ζουν στο φυσικό τους περιβάλλον, και μισούν τα κλουβιά.
Ολοένα και περισσότερο, στα διάφορα λαϊκά αναγνώσματα και θεάματα, οι Ζωολογικοί Κήποι άρχισαν να παρομοιάζονται με φυλακές μάλλον, παρά με «κήπους». Οι προδιαγραφές ευζωίας των αιχμάλωτων ζώων επηρεάστηκαν από την αντίληψη των δικαιωμάτων των ζώων. Οι χώροι αιχμαλωσίας των ζώων και η διατροφή τους έπρεπε πια να ικανοποιούν ένα ελάχιστο επίπεδο ευζωίας τους, κάτι που αύξησε το κόστος λειτουργίας των ζωολογικών κήπων, ακριβώς την ώρα που ο περισσότερος κόσμος ικανοποιούσε την περιέργειά τους για την άγρια ζωή από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση και το διαδίκτυο. Στις αναπτυγμένες χώρες, τη δεκαετία του 2000 οι Ζωολογικοί Κήποι που έκλεισαν ήταν περισσότεροι από εκείνους που άνοιξαν. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ο Ζακ Υβ Κουστό είχε την ιδέα να ανοίξει ένα «πάρκο» για τη θαλάσσια ζωή στο Παρίσι, που είχε την ιδιαιτερότητα να μην εκθέτει ούτε ένα ζωντανό ζώο. Όλα τα εκθέματα ήταν βίντεο, φωτογραφίες και ολογράμματα. Το πείραμα απέτυχε, αλλά έδειξε έναν ενδιαφέροντα δρόμο.
Οι ζωολογικοί κήποι είναι μια ανάμνηση από μια εποχή που ο δυτικός άνθρωπος πίστεψε πως ήταν καθήκον του να υποτάξει την άγρια ζωή και κάθε τι άλλο που διέφερε από εκείνον. Ξέρουμε πια πως τα αιχμάλωτα ζώα είναι σχεδόν πάντοτε δυστυχισμένα, καταθλιπτικά, πολλά από αυτά χαμένα για πάντα στην ψυχασθένεια –που σημαίνει πως έχουν «ψυχή». Ο αντίλογος υπέρ της λειτουργίας τους είναι πως προσφέρουν θέσεις εργασίας, συνεχίζουν να κόβουν εισιτήρια, πολλά παιδιά ευαισθητοποιούνται στην ομορφιά της άγριας ζωής επισκεπτόμενά τα, λειτουργούν σαν μια πολύτιμη επιστημονική ενδοχώρα για την έρευνα και την κτηνιατρική. Όλα αυτά έχουν βάση, αλλά μετρούν ολοένα και λιγότερο απέναντι στον βασανισμό των ζώων, τη στέρηση των βασικών τους δικαιωμάτων, το γεγονός πως εντέλει υλοποιούν μια ανθρωποκεντρική κοσμοαντίληψη που αποδεικνύεται πως είναι καταστροφική για όλους, για τα ζώα πρώτα, αλλά και για τη φύση και εντέλει για τους ίδιους τους ανθρώπους. Παράλληλα, όλες οι υποτιθέμενες θετικές συνεισφορές της λειτουργίας τους μπορούν πια να υποκατασταθούν από υπηρεσίες και προϊόντα που δεν θα φέρουν τη σφραγίδα της βαναυσότητας, της υποδούλωσης, του πόνου και της βίας.
Η αγώνας για να κλείσουν οι Ζωολογικοί Κήποι είναι λογικός και δίκαιος. Οι άνθρωποι καλούμαστε επειγόντως να συνειδητοποιήσουμε πως τα ζώα είναι οι συγκάτοικοί μας στον Πλανήτη και πως τα χρειαζόμαστε πολύ περισσότερο από ότι χρειάζονται εκείνα εμάς. Αυτός που χρειάζεται εξημέρωση είναι ο άνθρωπος, και όχι τα ζώα. Στα μέσα της προηγούμενης δεκαετίες (2017), στην τηλεοπτική σειρά με τον τίτλο «zoo», το θέμα είναι η εξέγερση των ζώων κατά της ανθρώπινης καταδυνάστευσης. . Τα ζώα μεταλλάσσονται σε εξολοθρευτές ανθρώπων και ο θεατής πολύ δύσκολα μπορεί να τους ρίξει άδικο.
Οι άνθρωποι συνειδητοποιούμε πως πρέπει να αλλάξουμε τον κόσμο για να μπορέσουμε να ζήσουμε σε ειρήνη, ευημερία και ελευθερία, και πως σε αυτόν τον νέο κόσμο δεν χωράν ζωολογικοί κήποι.
*Ο Νίκος Ράπτης είναι εκπαιδευτικός, μέλος του Συντονιστικού του Κόμματος για τα Ζώα. Το βιβλίο του «Πολιτική Φιλοζωία» (2020) κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο
