"Επιδιώκουμε την άμβλυνση των συγκρούσεων ανάμεσα στον άνθρωπο και το απειλούμενο είδος "
Συνέντευξη στον Αλέξανδρο Λαλάκο
Ο Σπύρος Ψαρούδας, ιδρυτικό μέλος και διευθυντής της Καλλιστώς, είναι γεωπόνος-γεωργοοικονομολόγος, με μεταπτυχιακό τίτλο στην αγροτική οικονομία. Δραστηριοποιήθηκε έντονα σε κοινωνικά κινήματα από τα μαθητικά του χρόνια και σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος από τη δεκαετία του ’80. Έχει μακρόχρονη εμπειρία στο σχεδιασμό και τη διαχείριση ευρωπαϊκών περιβαλλοντικών προγραμμάτων. Από το 1993 συμμετέχει στην κατάρτιση και το συντονισμό προγραμμάτων για τη διατήρηση μεγάλων σαρκοφάγων και τη διαχείριση προστατευόμενων περιοχών. Εκπροσωπεί από το 2003 τις Περιβαλλοντικές Οργανώσεις εθνικής εμβέλειας στο Δ.Σ. του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Οροσειράς Ροδόπης, ενώ τις έχει κατά καιρούς εκπροσωπήσει σε Επιτροπές Παρακολούθησης Επιχειρησιακών Προγραμμάτων («Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη» και «Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης»), στο Δ.Σ. του Πράσινου Ταμείου και στην «Επιτροπή ΦΥΣΗ 2000», που αποτελεί το κεντρικό επιστημονικό γνωμοδοτικό όργανο του Κράτους για το συντονισμό, την παρακολούθηση και αξιολόγηση των πολιτικών και μέτρων προστασίας της ελληνικής βιοποικιλότητας..
1. Άνθρωπος και άγρια ζώα. Η συνύπαρξη είναι εφικτή;
Το μεγάλο στοίχημα για την επιβίωση των μεγάλων σαρκοφάγων στη χώρα μας είναι η εξασφάλιση των συνθηκών συνύπαρξης με τους κτηνοτρόφους, τους γεωργούς, τις κοινότητες των ανθρώπων που ζουν και δουλεύουν στις ίδιες περιοχές όπου βρίσκουν καταφύγιο ο λύκος, η αρκούδα, το τσακάλι. Τα ζώα αυτά, αιώνες τώρα, αγωνίζονται να επιβιώσουν και να προσαρμοστούν σε ένα περιβάλλον που διαρκώς αλλάζει από την παρουσία και τη δραστηριότητα των ανθρώπων. Επειδή οι φυσικοί πόροι περιορίζονται και τα άγρια θηράματα εξαντλούνται, ο λύκος και η αρκούδα έχουν μάθει να αναζητούν μεγάλο μέρος της τροφής τους ανάμεσα στα χωριά και τα χωράφια των ανθρώπων. Μελίσσια, σιτάρια και καλαμπόκια για την αρκούδα, κτηνοτροφικά ζώα για το λύκο, αποτελούν πια αναπόσπαστο μέρος της διατροφής τους. Αυτές όμως οι επιθέσεις προκαλούν ζημιές και απώλεια εισοδήματος στους κτηνοτρόφους και τους γεωργούς, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις μιας σύγκρουσης, η οποία αν δεν αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά, μπορεί να οδηγήσει στην εξόντωση των μεγάλων σαρκοφάγων. Επιπλέον, οι αρκούδες όλο και πιο συχνά πλησιάζουν σε κατοικημένες περιοχές σε αναζήτηση τροφής ή καταφυγίου, γεγονός που προκαλεί ανησυχία στους ανθρώπους της υπαίθρου. Εμείς στην ΚΑΛΛΙΣΤΩ πιστεύουμε ότι η άμβλυνση αυτής της σύγκρουσης και η εξασφάλιση της συνύπαρξης αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για την προστασία της αρκούδας και του λύκου, αλλά και για την ισορροπημένη σχέση του ανθρώπου με την άγρια ζωή και τη φύση, ευρύτερα
2. Πώς θα ενισχυθεί η ομαλή συνύπαρξη και με ποιο τρόπο θα υπάρξουν αμοιβαία οφέλη για τον τοπικό πληθυσμό;
Αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου με την καφέ αρκούδα δεν μπορεί να υπάρξει, έτσι ορίζει η φύση. Μπορεί όμως η συνύπαρξη να είναι ομαλή, αν λάβουμε ορισμένα μέτρα ώστε και ο άνθρωπος να μη νιώθει ανυπεράσπιστος και η αρκούδα να μην απειλείται». Το μεγαλύτερο μέρος των έργων που σχεδιάζουμε και υλοποιούμε επιδιώκουν την άμβλυνση των συγκρούσεων ανάμεσα στον άνθρωπο και το απειλούμενο είδος. Σε ό,τι αφορά στον αγροτικό τομέα ιδιαίτερα, ένα από τα προβλήματα με τα οποία ασχολούμαστε αφορά σε επιθέσεις της αρκούδας σε μαντριά, σε απομακρυσμένες περιοχές. Μέσα από συστηματική δουλειά και συνεργασίες με άλλες Περιβαλλοντικές Οργανώσεις και Πανεπιστήμια, έχουμε καταφέρει να δικτυώσουμε πάνω από εκατό κτηνοτρόφους μεταξύ τους, ώστε να ανταλλάσσουν καλούς σκύλους φύλαξης κοπαδιών. Επίσης μοιράσαμε δωρεάν δεκάδες ηλεκτροφόρες περιφράξεις, οι οποίες αποτρέπουν την αρκούδα χωρίς να τη σκοτώνουν». Φροντίσαμε, μάλιστα, να υιοθετήσουν το σχετικό μέτρο και Φορείς Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών, όπως οι Φορείς Διαχείρισης των Εθνικών Πάρκων Οροσειράς Ροδόπης, Βόρειας Πίνδου και Πρεσπών. Επιπλέον, τις δύο τελευταίες δεκαετίες ασχολούμαστε εντατικά και με δύο σχετικά νέα ζητήματα που εμφανίστηκαν ως προβλήματα στη χώρα: Το ένα από αυτά είναι η ανάπτυξη δικτύου αυτοκινητοδρόμων σε ορεινές περιοχές που αφενός κατακερματίζουν τους βιοτόπους αφετέρου δημιουργούν συνθήκες τροχαίων ατυχημάτων που θέτουν σε κίνδυνο τις ζωές ανθρώπων και ζώων. Για παράδειγμα, στις αρχές της δεκαετίας του 2010, δόθηκε στην κυκλοφορία ένα κομμάτι του κάθετου άξονα Σιάτιστας-Κρυσταλλοπηγής, στο οποίο άρχισαν να συμβαίνουν συχνά τροχαία ατυχήματα με αρκούδες. «Η περίφραξη που είχε τοποθετηθεί δεν μπορούσε να κρατήσει… ούτε κότες. Έπρεπε λοιπόν να κάνουμε κάτι άμεσα. Τελικά πάρθηκαν κάποια αποτρεπτικά μέτρα, σήμανση για τους οδηγούς, ειδικοί ανακλαστήρες ώστε το βράδυ να διαχέονται τα φώτα των αυτοκινήτων και να προειδοποιούν τα ζώα και, πάνω απ’ όλα, τοποθετήθηκε μια σωστή περίφραξη. Εξαιτίας των μέτρων αυτών, τα ατυχήματα μειώθηκαν κατά 90%-95%».
Άλλο θέμα που απασχολεί τις τοπικές κοινωνίες ορεινών περιοχών (και όχι μόνο) είναι η προσέγγιση αρκούδων και λύκων σε κατοικημένες περιοχές. Για παράδειγμα, έχουμε το φαινόμενο συχνής εμφάνισης αρκούδων μέσα σε χωριά, ακόμα και κοντά σε πόλεις, όπως της Καστοριάς ή της Φλώρινας. Η αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού έχει αποδειχθεί σαφώς πιο δύσκολη στην πράξη, αλλά όχι αδύνατη. «Για παράδειγμα, στο πλαίσιο του έργου LIFE ARCTOS/KASTORIA που υλοποιήθηκε μεταξύ 2010 και 2015, εγκαταστήσαμε μια ομάδα άμεσης επέμβασης, η οποία παρεμβαίνει όταν μια αρκούδα εμφανιστεί σε κατοικημένη περιοχή. Όπως και ένα κατοικίδιο, έτσι και τα άγρια ζώα μπορούν να μάθουν τι πρέπει να αποφεύγουν. Έτσι λοιπόν χρησιμοποιήσαμε κάποιες τεχνικές απώθησης και εκφοβισμού ζώων που παρουσιάζουν ανεπιθύμητη προβληματική συμπεριφορά, με αρνητικές εμπειρίες για τα ζώα. Για παράδειγμα, ρίχνουμε χειροβομβίδες κρότου-λάμψης, ακόμα και σφαίρες από καουτσούκ, ώστε να μην πλησιάζουν σε οικισμούς. Έτσι, δεν χρειάζεται να καταφύγουμε σε θανατηφόρες για τα ζώα πρακτικές. Το σημαντικότερο, όμως, ήταν ότι η δημιουργία αντίστοιχων Ομάδων Άμεσης Επέμβασης και το πρωτόκολλο που ακολουθείται σε αντίστοιχες περιπτώσεις υιοθετήθηκε από την πολιτεία με την έκδοση σχετικής Κοινής Υπουργικής Απόφασης το 2014 και την άμεση εμπλοκή των αρμόδιων δημόσιων υπηρεσιών (δασαρχεία, αστυνομία κ.λπ.), πέραν των Περιβαλλοντικών Οργανώσεων και άλλων φορέων». Στην πενταετία εφαρμογής του έργου LIFE ARCTOS/KASTORIA δεν έλειψαν οι εντάσεις και οι τοπικές αντιδράσεις, ιδίως όταν μια αρκούδα προκαλούσε ζημιές. «Πρέπει να πω ότι, δυστυχώς, τα σημαντικά αποτελέσματα του έργου αυτού δεν αναγνωρίστηκαν από την αρχή. Καλλιεργήθηκε κινδυνολογία και υπερτονίστηκαν οι κίνδυνοι από την προσέγγιση αρκούδων σε κατοικημένες περιοχές, για τις οποίες εμφανίστηκαν ως υπεύθυνες … οι περιβαλλοντικές οργανώσεις! Ωστόσο, το έργο έτυχε ευρύτερης αναγνώρισης, βραβεύτηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως Best of the Best LIFE Projects, ενώ, επιπλέον, η ΚΑΛΛΙΣΤΩ έλαβε και το βραβείο Natura 2000 Award” για το 2018». Η αναγνώριση των προσπαθειών της ΚΑΛΛΙΣΤΩΣ συνέτεινε στο να επαναληφθούν αντίστοιχες δράσεις και σε άλλες περιοχές (Φλώρινα, Πρέσπες, Δράμα και Ξάνθη, Ζαγόρι).
3. Ποιες δράσεις έχετε αναπτύξει έως τώρα ώστε να προστατευθεί η αρκούδα αλλά συνάμα και οι κάτοικοι στις περιοχές όπου εμφανίζεται;
Α) Οι ηλεκτροφόρες περιφράξεις έχουν αποδειχθεί εξαιρετικά αποτελεσματικές στην προστασία ζώων, καλλιεργειών και μελισσιών. Τα πλεονεκτήματά τους συνοψίζονται παρακάτω: Μικρή σχετικά επένδυση. Εφάπαξ έξοδο, ελάχιστο κόστος συντήρησης. Δυνατότητα μετακίνησης και επανατοποθέτησης. Ενεργειακά αυτόνομες, χωρίς εξωτερική πηγή ηλεκτρικού ρεύματος. 100% αποτελεσματικές αν τηρούνται οι προδιαγραφές εγκατάστασης και συντήρησης. Εντελώς ακίνδυνες για τον άνθρωπο και τα ζώα. Έχουμε Πετύχει Την ενεργοποίηση του Μέτρου 216 «Στήριξη για μη παραγωγικές επενδύσεις» του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης 2007-2013 για την επιδότηση της αγοράς και εγκατάστασης ηλεκτροφόρας περίφραξης.
Β) Η χρήση ποιμενικών Σκύλων Φύλαξης Κοπαδιών είναι μια από τις πιο αρχαίες και αποτελεσματικές πρακτικές για την προστασία των εκτρεφόμενων ζώων από τις επιθέσεις μεγάλων σαρκοφάγων (λύκος, αρκούδα) και άλλων θηρευτών. Αξιοποιώντας τη συμμετοχή μας σε έργα LIFE και σε συνεργασία με Φορείς Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών, Αναπτυξιακές Εταιρείες και ΟΤΑ, συνεργάτες της ΚΑΛΛΙΣΤΩΣ σαρώνουν όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, εντοπίζουν κατόχους καλών Σκύλων Φύλαξης Κοπαδιών και μεσολαβούν για την δικτύωση και την ανταλλαγή μεταξύ τους κουταβιών και ενήλικων σκύλων, χωρίς τη μεσολάβηση εμπόρων και αγοραίων σχέσεων. Από το 2009 μέχρι και τους πρώτους μήνες του 2016, μεσολαβήσαμε για την δωρεά 218 κουταβιών σε 126 κτηνοτρόφους στους νομούς Φθιώτιδας, Τρικάλων, Γρεβενών, Καστοριάς, Ιωαννίνων, Σερρών και Δράμας.
4. Πώς εξηγείτε την επανεμφάνιση της αρκούδας στις αρχές του 2000;
Την δεκαπενταετία 1995-2010 παρατηρήθηκαν συστηματικά περιπτώσεις επανεμφάνισης (ή επαν-αποίκησης) της αρκούδας σε περιοχές όπου είχε εξαφανιστεί εδώ και δεκαετίες και ειδικά στον ορεινό άξονα της Νότιας Πίνδου αλλά και σε άλλους ορεινούς όγκους όπως: Βόρας, Πάικο, Βέρμιο, Ανατ. Χάσια, Κάτω Όλυμπος. Για ένα μεγάλο θηλαστικό όπως η αρκούδα, η επαναποίκηση περιοχών, θεωρείται φαινόμενο απόλυτα φυσιολογικό που εξελίσσεται αργά και έχει επιστημονική βάση και εξήγηση. Προκύπτει μέσω του «μηχανισμού» της γεωγραφικής διασποράς ( dispersal ) και μπορεί να συνδέεται άμεσα και με τις ακόλουθες συνθήκες: μία πληθυσμιακή ανάκαμψη του είδους που μπορεί να συμβαίνει και σε τοπική κλίμακα, τις οικολογικές απαιτήσεις ( ecological requirements ) του είδους: η μεγάλη κινητικότητα καθώς και οι αυξημένες απαιτήσεις της σε ζωτικό χώρο και τροφή, τη γεωγραφική σύνδεση κατάλληλων συνθηκών βιότοπου (συνεχόμενο και έντονο ανάγλυφο σε συνδυασμό με σχετικά συμπαγή δασοκάλυψη υψηλά τροφικά διαθέσιμα κλπ) που ευνοούν τη διασπορά.
5. Ποιες είναι οι απειλές για την επιβίωση της αρκούδα σήμερα;
Πέραν όμως από την αισιόδοξη πλευρά του ζητήματος υπάρχει και η άλλη πλευρά που δυστυχώς από ότι φαίνεται δεν ευνοεί πολύ αφενός την επανεγκατάσταση της αρκούδας στις «νέες» περιοχές και αφετέρου την επιβίωση του είδους σε περιοχές μόνιμης παρουσίας της. Αν και υπό απόλυτο καθεστώς προστασίας στην Ελλάδα από το 1969, αν και είδος προτεραιότητας σύμφωνα με την Κοινοτική νομοθεσία (Κ.Ο. 92/43 «Περί Οικοτόπων και ειδών χλωρίδας και πανίδας»), η αρκούδα απειλείται από το παράνομο κυνήγι και τα δηλητηριασμένα δολώματα. Συστηματικά στοιχεία για την περίοδο 1994-2013 δείχνουν ότι οι πληθυσμοί καφέ αρκούδας στη χώρα μας επιβαρύνονται κατά μέσο όρο ετησίως με απώλειες της τάξης του 8% του ελάχιστου πληθυσμού! Η κατάσταση είναι ανησυχητική αν συγκριθεί με το ανώτατο "επιτρεπτό" όριο επιβάρυνσης ενός φυσικού πληθυσμού αρκούδας που είναι 4%. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι έχουν καταγραφεί πάνω από πενήντα 50 περιστατικά θανάτωσης αρκούδων σε τροχαία δυστυχήματα στους κύριους οδικούς άξονες της βορειοδυτικής Ελλάδας (21 περιστατικά την περίοδο 2009-2013 στην Εγνατία Οδό και τους κάθετους άξονες)! Αυτό αποδεικνύει πόσο μεγάλο πρόβλημα θνητότητας αποτελούν για την πανίδα οι μεγάλοι οδικοί άξονες ταχείας κυκλοφορίας πέραν του προβλήματος της κατάτμησης των βιοτόπων που προκαλούν.
6. Γιατί αν δεν προστατευθεί επαρκώς η αρκούδα, θα καταρρεύσει το συνολικό οικοσύστημα της περιοχής;
Ως μεγάλος θηρευτής, η αρκούδα παίζει εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στην υγεία των οικοσυστημάτων. Η εξαφάνιση ενός είδους που βρίσκεται στην κορυφή της πυραμίδας των ειδών οδηγεί σε (πρόσκαιρη) αύξηση των πληθυσμών ειδών που βρίσκονται σε κατώτερο (δεύτερο) επίπεδο, οι οποίοι ρυθμίζονται από τους θηρευτές τους. Η υπερβολική αυτή αύξηση ασκεί σημαντικές πιέσεις στα είδη του αμέσως κατώτερου (τρίτου) επιπέδου. Η μείωση των πληθυσμών των ειδών αυτών, οδηγεί μοιραία σε έλλειψη τροφικών πηγών στα είδη του προηγούμενου (δεύτερου) επιπέδου και, μέσω αλυσιδωτών επιπτώσεων, σε τελική κατάρρευση του οικοσυστήματος.
Με άλλα λόγια, η αρκούδα είναι ένα είδος «ομπρέλα», η προστασία του οποίου ωφελεί και άλλα είδη και, συνολικά, τα οικοσυστήματα στα οποία ενδιαιτάται. Αντιστρόφως, η επιβίωση της αρκούδας προϋποθέτει πλούσια βιοποικιλότητα και υγιή οικοσυστήματα. Αποτελεί, δηλαδή, δείκτη ισορροπίας και υγείας των οικοσυστημάτων στις περιοχές εξάπλωσης του είδους.
Τέλος, ας μην ξεχνάμε ότι η αρκούδα είναι ένα εμβληματικό είδος, η προστασία της οποίας επιδρά θετικά στην ευρύτερη υπόθεση της σχέσης του ανθρώπου με την άγρια ζωή και τη φύση.
7. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις Καλλιστώ, Αρκτούρος και Ελληνική Ορνιθολογική ζητήσατε τη διακοπή κατασκευής αιολικών σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Αεροράχη Νυμφαίου, γιατί απειλείται η βιοποικιλότητα της περιοχής. Μιλήστε μας γι’ αυτό και πώς σκοπεύετε να δράσετε μελλοντικά;
Πράγματι, οι περιβαλλοντικές οργανώσεις ΚΑΛΛΙΣΤΩ, ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ και Ελληνική ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ Εταιρεία, ένωσαν τη φωνή τους με την τοπική κοινωνία του Αμυνταίου ζητώντας την άμεση διακοπή των εργασιών κατασκευής Αιολικών Σταθμών Παραγωγής Ηλεκτρικής Ενέργειας (ΑΣΠΗΕ) στην «Αερορράχη» Νυμφαίου, Δ. Αμυνταίου. Η διακοπή κρίνεται επιτακτική, καθώς η περιοχή αποτελεί ένα πολύτιμο καταφύγιο για είδη απειλούμενα με εξαφάνιση όπως η Αρκούδα και ο Λύκος, και βρίσκεται σε διάδρομο διέλευσης των Αργυροπελεκάνων, είδος για το οποίο ή χώρα μας φέρει μεγάλη ευθύνη για την προστασία του, καθώς φιλοξενεί το 30% του παγκόσμιου πληθυσμού. Ωστόσο, παρά την πρόδηλη οικολογική αξία της περιοχής, αυτή δεν έχει ληφθεί υπόψη κατά την περιβαλλοντική αδειοδότηση του έργου αλλά αντιθέτως καταγράφονται σημαντικές ελλείψεις.
Για να αποτρέψουν τη δημιουργία τετελεσμένων, οι περιβαλλοντικές οργανώσεις και συλλογικοί φορείς της περιοχής κατέθεσαν ασφαλιστικά μέτρα διακοπής των εργασιών, που θα εκδικαστούν την επόμενη Πέμπτη 8 Ιουλίου, αλλά και μηνυτήρια αναφορά στον Εισαγγελέα για παράβαση των όρων της ΑΕΠΟ.
Τις αμέσως επόμενες μέρες η Καλλιστώ στηρίζει το Μπλόκο Νυμφαίου- Ελεύθερα βουνά και το ΤΡΙΗΜΕΡΟ ΔΡΑΣΕΩΝ ΣΤΟ ΝΥΜΦΑΙΟ ΦΛΩΡΙΝΑΣ, που περιλαμβάνουν διαμονή σε οργανωμένο χώρο camping, προβολή ντοκιμαντέρ αναφορικά με τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, μεγάλη πεζοπορία στο ορεινό οικοσύστημα του Βιτσίου και συγκέντρωση στο δικαστήριο που θα γίνει στην Φλώρινα την Πέμπτη 8 Ιουλίου, όπου θα δικαστεί η αίτηση ασφαλιστικών μέτρων κατά της κατασκευαστικής εταιρείας.
8. Η Καλλιστώ πραγματοποιεί καμπάνια οικονομικής στήριξης για δικαστικές υποθέσεις που αφορούν στην ανεξέλεγκτη χωροθέτηση αιολικών σταθμών παραγωγής ενέργειας σε ευαίσθητες περιοχές. Έχετε μέχρι τώρα χρηματοδοτήσει κάποια δικαστική υπόθεση;
Η Καλλιστώ έχει χρησιμοποιήσει στο παρελθόν ένδικα μέσα και έχει καλύψει το σχετικό κόστος μόνη της ή μαζί με άλλους φορείς. Πρόσφατα, καλύψαμε μέρος του κόστους προσφυγής στο Συμβούλιο της Επικρατείας για ακύρωση της απόφασης του υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας Κωστή Χατζηδάκη που αφορά την αναμόρφωση όλων των δασικών χαρτών της χώρας, εξαιρώντας σημαντικές εκτάσεις και ανοίγοντας τον δρόμο για τη μελλοντική «αξιοποίησή» τους σε άλλες πιο «επωφελείς» χρήσεις (π.χ. ανοικοδόμηση). Αναμένουμε την έκδοση της σχετικής απόφασης. Για να καλύψουμε το αντίστοιχο κόστος, σε τέσσερις ακόμα υποθέσεις στις οποίες συμμετέχουμε, που αφορούν στην ανεξέλεγκτη χωροθέτηση αιολικών σταθμών παραγωγής ενέργειας σε ευαίσθητες περιοχές, η μία εκ των οποίων είναι η περιοχή του Νυμφαίου, έχουμε ξεκινήσει καμπάνια οικονομικής στήριξης ώστε να υποστηρίξουμε τις ένδικες ενέργειες που θα απαιτηθούν, να συστήσουμε ομάδα νομικών συμβούλων που θα κατευθύνει και θα συμβουλεύει την Καλλιστώ για τις ενδεδειγμένες ενέργειες και για να πραγματοποιήσουμε και να συμμετέχουμε σε δράσεις/ εκδηλώσεις ενημέρωσης των τοπικών κοινωνιών και φορέων.
